Anarchia..:KLAPEK:..Pokój

W pracy niniejszej zostanie podjęta próba przybliżenia czytelnikowi sylwetki Edwarda Abramowskiego od mniej znanej, zapomnianej, a często nawet pomijanej strony jego twórczości, poglądów społecznych i politycznych. Chciałbym mianowicie ukazać powiązania i nawiązania jego poglądów, idei, twórczości i działania do szeroko rozumianego nurtu anarchistycznego. Uważam, iż jest to istotne, gdyż w dotychczasowych publikacjach na temat jego życia i twórczości, ów wolnościowy aspekt, będący wiodącym elementem całego systemu ideowego, był tylko pobocznie akcentowany, bądź umniejszany, bagatelizowany lub wręcz pomijany. A właśnie owe pragnienie wolności, dążenie do takiego ukształtowania człowieka, by był zdolny do samodecydowania, samorealizacji, miłości, braterstwa i życia w społeczeństwie pozbawionym przymusu, przemocy i ucisku państwowego, pozwala nam zakwalifikować postać Abramowskiego do szerokiego kręgu myślicieli, teoretyków i praktyków anarchizmu we wszystkich jego odmianach ideowych.

Dlatego też uważam, iż koniecznym jest poświęcenie jednego rozdziału niniejszej pracy na przybliżenie i wyjaśnienie czytelnikowi prawdziwego znaczenia słowa anarchia. Ułatwi to bowiem identyfikację oraz szukanie zbieżności systemu moralno-społecznego Abramowskiego z anarchizmem, a także pozwoli na lepszą orientację w niuansach myśli wolnościowej, tak by oczywistym stało się, iż niekoniecznie każdy system owej myśli zwać się musi anarchizmem, by był do niego zaliczany i za taki postrzegany.

W dalszej części pracy zostanie scharakteryzowane życie i twórczość Edwarda Abramowskiego, oraz w kolejnych rozdziałach oddziaływanie jego myśli na współczesne mu elity intelektualne oraz działalność organizacji społecznych inspirowanych myślą społeczno-polityczną Abramowskiego.

Kolejne zaś rozdziały skupią się już na meritum pracy i będą opisywały podstawy ideologiczne socjalizmu bezpaństwowego na tle klasycznego anarchizmu. W rozdziałach tych będą zawarte i porównane z socjalizmem bezpaństwowym Abramowskiego najważniejsze kwestie z anarchistycznego punktu widzenia, jak między innymi stosunek do państwa, własności, kapitalizmu, religii czy demokracji.

Oprócz podstawowych dzieł głównych teoretyków anarchizmu i pism wybranych Abramowskiego opublikowanych w oficjalnym obiegu, chciałbym także oprzeć swoje rozważania na literaturze, tłumaczeniach, opracowaniach, czy nawet tekstach źródłowych publikowanych przez niezależne, autonomiczne i anarchistyczne wydawnictwa. Będą to bowiem przedruki ze źródeł klasyków anarchizmu oraz Abramowskiego, ale także i opinie, opracowania, czy przemyślenia samych anarchistów dotyczące anarchizmu i szeroko pojętego polskiego i zagranicznego ruchu wolnościowego, traktujące o interesującym nas okresie życia, twórczości i działalności Edwarda Abramowskiego. Wydaje się uwzględnienie tych pozycji o tyle istotnym, iż opisują one interesujące nas zagadnienie bez uprzedzeń, obiektywnie, drukując wszelkie interesujące nas informacje, a także nierzadko takie fragmenty tekstów źródłowych czy opracowań, które ze względu na ostrość i celność sformułowań nie zostały dopuszczone do druku w oficjalnych publikacjach państwowych.

Wychodząc zatem z powyższego założenia rozdział traktujący o próbie wyjaśnienia terminu "anarchia" oraz przywróceniu słowu temu jego pierwotnego znaczenia będzie się opierał w głównej mierze na niezależnych publikacjach wolnościowych, tak by możliwym stało się dotarcie do prawdziwego i niezafałszowanego przez państwową propagandę oblicza anarchizmu. Natomiast fragmenty pracy poświęcone życiu i twórczości będą pisane głównie na podstawie wydanych w oficjalnym obiegu monografii i życiorysów, ze względu na wnikliwe, dokładne, dogłębne i rzeczowe opracowanie tematu, a także ze względu na brak podobnych opracowań literatury wolnościowej, która raczej skupia się juz na ideologii i praktyce myśli Abramowskiego. Rozdziały zaś traktujące o wpływie filozofii Abramowskiego na życie społeczne, polityczne i kulturalne opierać się będą również w istotnej mierze na oficjalnych publikacjach tamtego okresu, czasopismach, a także na współczesnych wydawnictwach krajowych i zagranicznych opisujących oddziaływanie postaci Abramowskiego zarówno na elity intelektualne jak i szerokie masy społeczne. Dla uzupełnienia zostaną dodane także informacje z opracowań niezależnych. Natomiast cały fragment pracy poświęcony anarchizmowi Abramowskiego będzie się posiłkował w głównej mierze niezależnymi, wolnościowymi i anarchistycznymi publikacjami, opracowaniami, czasopismami, czy nieocenzurowanymi przedrukami źródeł. Pomocniczą rolę będą przy tym pełniły oficjalne wydania źródeł klasyków anarchizmu, a także pism zebranych Abramowskiego, które ze względu na swoją objętość i niejednokrotnie jedyne zebrane wydanie dzieł danego myśliciela pełnią rolę kompendium wiedzy i ułatwiają kroczenie po drodze poznania jego idei.

Swoją próbę charakterystyki anarchizmu chciałbym rozpocząć od przywrócenia pierwotnego znaczenia słowu anarchia, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obrosło fałszywymi znaczeniami. Były one nieustannie kreowane i podtrzymywane zarówno przez wszelkiego rodzaju władzę państwową jak i przeciwników całego spektrum politycznego, którzy w pociągających wizjach nowego, anarchistycznego ładu widzieli zagrożenie społecznego poparcia dla własnych teorii modelowania rzeczywistości i prób naprawy świata.

W efekcie takiego świadomego procederu dla znakomitej większości z nas anarchizm jest równoznaczny z chaosem, bezładem, "rozwydrzeniem najniższych instynktów", rozprzężeniem wszystkich podstaw społeczeństwa, przemocą i permanentnym stanem walki wszystkich ze wszystkimi. Anarchista zaś nieodmiennie kojarzy się nam jako bandyta i opryszek działający skrycie przy pomocy bomby lub sztyletu, głoszący mord i rabunek, pragnący tylko krwi i bezładu¹, nienawidzący całego społeczeństwa i mający na celu wywołanie strachu, chaosu i zamętu^². Oczywiście nie można w tym miejscu zaprzeczyć faktom, iż w imię anarchii dokonywane były morderstwa³, a nawet przestępstwa, czy pospolite rabunki. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyć, iż znakomita większość z nich była dziełem ludzi nie mających nic wspólnego z ideologią anarchistyczną. Było to dzieło pospolitych przestępców, którzy w wolnościowej i indywidualnej strukturze anarchistycznej znaleźli schronienie przed państwowym aparatem ścigania. Teoretycy anarchizmu odrzucali kategorycznie nieuzasadnioną przemoc, ponieważ nie może być ona podstawą budowy nowego społeczeństwa. Przemoc bowiem rodzi przemoc i sprzyja tylko i wyłącznie budowie społeczeństw opartych na autorytarnym ucisku. Dlatego też anarchiści nie mają zamiaru używać siły, jeśli się ich do tego nie zmusi. Zaś obrona przed uciskiem jest aktem samoobrony⁴. W tych też kategoriach należy traktować akty przemocy wymierzone przeciw państwu i kapitałowi, które były wynikiem niewyobrażalnej wręcz nędzy i braku perspektyw na polepszenie sytuacji. Były to czyny ludzi zdesperowanych, poniżonych, u których strach, głód, bieda, nędza, nienawiść i miłość osiągnęły apogeum⁵, tak że jedynym wyjściem z sytuacji była radykalna, samobójcza próba naprawienia rzeczywistości w imię idei solidarności i równości wszystkich wyzyskiwanych.

Jednakże słowo "anarchia" oznacza zupełnie coś innego, a nawet przeciwstawnego obiegowym opiniom. Słowo to wywodzi się od greckiego słowa "arche" oznaczającego władzę. Przedrostek "an" dodany do niego tworzy całość, który dosłownie oznacza bezwładza. Grecki wyraz "anarchos" oznacza zaś "pozbawiony władzy"^⁶, lub dalej idąc tym tokiem rozumowania, przeciwstawiający się władzy i rządowi, zaś doktryna społeczna postulująca hasła anarchii zwać się będzie anarchizmem.

Anarchia zatem oznacza zniesienie wszelkich instytucji rządowych czy państwowych i utworzenie nowego bezpaństwowego ustroju społecznego. Jednak anarchia nie oznacza zniesienia wszelkich instytucji w ogóle, co mogłoby rzeczywiście doprowadzić bezładu organizacyjnego, lecz tylko tych, które zmuszają ludzi do podporządkowania się przemocy^⁷.

W poszukiwaniu próby jak najtrafniejszej charakterystyki anarchizmu natrafiłem na bardzo ciekawą i trafną zarazem jej definicję zamieszczoną w przedwojennym wydaniu encyklopedii powszechnej. Ze względu na celność owej analizy pozwolę sobie na zacytowanie obszerniejszego jej fragmentu.

"Anarchizm jest to kierunek odrzucający wszelkie formy państwa, rządu i prawa w życiu społecznym i uznający zupełną, nieskrępowaną żadnym przymusem zewnętrznym, wolność jednostki. Społeczeństwo powinno być samorzutną, wolną grupą jednostek współdziałających ze sobą na podstawie wspólnych interesów i sympatii. Jednostki łączyć się winny w grupy, te zaś w większe związki itd. Taka wolna organizacja nie powinna mieć żadnych stałych, z góry obowiązujących, norm. Jednostki powinny mieć nieograniczoną wolność wychodzenia z jednych i tworzenia innych grup, te również w stosunku do większych związków. (...)"^⁸

Równie ważnym dla zrozumienia istoty anarchizmu wydaje mi się przytoczenie wypowiedzi samych anarchistów: jak oni rozumieją i pojmują ten kierunek myśli społecznej, co dla nich oznacza owe słowo "anarchia".

Jeden z najwybitniejszych teoretyków anarchizmu Piotr Kropotkin pisał, iż dla niego anarchizm to praktyka i teoria życia, gdzie społeczeństwo nie ma żadnego rządu, gdzie harmonia jest gwarantowana nie poprzez przemoc, autorytet, czy przymus państwowy, lecz dzięki porozumieniom zawartym na zasadzie wolności pomiędzy grupami terytorialnymi i zawodowymi^⁹. Ponadto Kropotkin dobitnie wskazuje nam co kryje się pod pojęciem anarchisty. Pisze, iż bycie anarchistą oznacza szacunek dla wszystkich, tolerancję oraz równość we wszystkim będącą synonimem sprawiedliwości, co właśnie według niego jest istotą i esencją anarchizmu. Anarchizm ponadto oznacza wypowiedzenie wojny Prawu, Religii, Autorytetowi, oszukaństwu, podstępowi, wyzyskowi i wszelkiej nierówności, bowiem "rządzony, oszukiwany, wyzyskiwany, prostytutka i temu podobni ranią przede wszystkim nasze uczucia równości"¹⁰.

W podobny sposób wypowiada się druga równie znacząca postać światowego anarchizmu - Michał Bakunin. Pisze on, iż wszelka władza państwowa, wszelki rząd, z samej swej istoty dąży do podporządkowania obywateli dla swych własnych celów. Dlatego też oświadcza, iż jest wrogiem wszelkiej rządowej, państwowej władzy, wrogiem ustroju państwowego w ogóle i sądzi że lud może być tylko wówczas szczęśliwy kiedy sam tworzy swoje życie, organizuje się od dołu ku górze poprzez samodzielne i dobrowolne zrzeszenia^¹¹.

Należy również przybliżyć rozumowanie P.J. Proudhona, który uznawany jest za ojca anarchizmu, gdyż jako pierwszy w historii już w 1840 roku w dziele "Co to jest własność" nazwał system społeczny proponowany przez siebie "anarchią", a siebie anarchistą - "Je suis anarchiste!"^¹². Od tej to dopiero pory kierunek ten w myśli społecznej zaczęto powszechnie nazywać anarchizmem. Krytykując korupcję i biurokrację państwową mówi wprost "czyż nie sądzicie że całkowita anarchia jest lepsza dla naszego wypoczynku, naszej pracy, naszego dobrobytu niż ten milion pasożytów uzbrojonych przeciwko naszym wolnościom i interesom"^¹³.

Równie istotnym wydaje się przytoczenie kilku myśli Lwa Tołstoja, który choć sam się za anarchistę nie uważał, był przez anarchistów i nie tylko^¹⁴ za takiego postrzegany. Wśród samych zaś anarchistów cieszył się dużym szacunkiem. Twierdził on, iż człowiek powinien być wolny, a władza jest dana jemu tylko nad samym sobą. Państwo zaś uważał za główne zło, przesąd, od którego człowiek powinien się uwolnić i gdy tylko sobie uświadomimy jak fałszywe jest twierdzenie że jedni mogą organizować życie innych, państwo stanie się niemożliwością¹⁵.

Natomiast Sebastian Faure uważał, iż podstawowym celem anarchizmu jest zapewnienie dobrobytu i wolności dla wszystkich, możliwość zaspokojenia wszelkich ekonomicznych i duchowych potrzeb. Anarchizm zatem wychodzi z zasady, że każda żyjąca istota, ma już przez sam fakt swego istnienia niezaprzeczalne prawo do zaspokojenia wszystkich swych potrzeb. Społeczeństwo zaś powinno być tak zorganizowane, by móc zaspokoić potrzeby wszystkich jego członków¹⁶.

Errico Malatesta pisze zaś, iż "Anarchia znaczy Wolność i Solidarność, a urzeczywistnienie naszego ideału może dokonać się poprzez Harmonię interesów, wolną inicjatywę, miłość, szacunek i wzajemną tolerancję."¹⁷.

Z powyższego opisu jasno więc wynika, iż anarchizm nie ma nic wspólnego z chaosem czy też krwawymi zamachami, lecz jest propozycją stworzenia nowego bezpaństwowego ładu społecznego opartego na dobrowolnym porozumieniu, eliminującym potrzebę istnienia aparatu przemocy, przymusu i ucisku w postaci państwa.

Powyższa próba uchwycenia istoty, definicji anarchizmu, nie jest oczywiście ostateczna i jedynie prawdziwa, gdyż anarchizm jako doktryna społeczna w swej istocie nigdy nie przyjmuje rozwiązań ostatecznych, jest otwarty na wszelkie nowe, lepsze rozwiązania, nowe wizje ładu bezpaństwowego. Anarchizm bowiem "ma za podstawę, punkt wyjścia, równość warunków; hasłem jego solidarność, a metodą wolność. Nie jest on doskonałością; nie jest bezwzględnym ideałem, który oddala się jak horyzont w miarę naszego zbliżania się; lecz jest on drogą otwartą dla wszelkiego postępu, do wszystkiego doskonalenia, a to w interesie ogółu."¹⁸

Edward Abramowski był niewątpliwie postacią fascynującą, ściągającą ku sobie całe rzesze oddanych mu słuchaczy¹⁹, którzy jak: Stefan Żeromski czy Maria Dąbrowska w oryginalności i świeżości koncepcji mistrza entuzjastycznie odnajdywali możliwość urzeczywistniania swych ideałów²⁰.

O tym jak ważna jest w historii polskiej myśli politycznej, społecznej, filozoficznej i humanitarnej postać Abramowskiego świadczą słowa Marii Dąbrowskiej, która powiedziała iż "... był on z tej samej rasy ludzi co Mickiewicz... Nie dzieje się w Polsce nic naprawdę wielkiego, mądrego i dobrego, co by nie było przesiąknięte świadomie albo podświadomie ideami Abramowskiego"²¹.

Abramowski, jego postawa i twórczość stanowiły uznany wzór moralny²², zaś całe jego życie świadczy o tym, iż był człowiekiem głęboko uczciwym²³, był osobą ze wszech miar godną naśladowania. K. Krzeczkowski napisał iż wręcz górował nad swoim pokoleniem, nazwał go dzieckiem i mędrcem zarazem - Twórcą²⁴.

Nie była to jednak postać jednolita, przejrzysta i prosta. Złożoność, wielowątkowość i szeroki zakres twórczości Abramowskiego sprawił, iż właśnie dlatego był postacią tak bardzo fascynującą i frapującą wszystkich, którzy mieli okazję z nim lub z jego twórczością się zetknąć. D. Kalbarczyk napisał wręcz iż dziwna była to postać, z jednej strony myśliciel polityczny, który nie cierpiał polityki, socjalista i najzagorzalszy krytyk socjalizmu, wróg państwa, anarchista, któremu patriotyzm dyktował konieczność walki o polskie państwo niepodległe²⁵.

K. Krzeczkowski napisał zaś iż Abramowski był nie tylko uczonym i myślicielem miary europejskiej, gorącym bojownikiem, utopistą marzącym o Królestwie Bożym na ziemi, wierzącym w braterstwo ludzi, ale i człowiekiem subtelnym odczuwającym wszelkie niedole i radości zarówno w ludziach jak i przyrodzie. Nazwał go człowiekiem wszechstronnie twórczym i wszystko czującym²⁶.

Dlatego też wydaje się być koniecznym opisanie, choć po krótce, jego życia i twórczości oraz niewątpliwie wielkiego wpływu jaki wywarł on nie tylko na współczesnych sobie, ale i na całe przyszłe pokolenia i generacje ludzi wrażliwych na piękno, współczucie, miłość bliźniego, braterstwo, wolność i samoorganizację i doskonalenie się człowieka.

Bowiem jak to ujął K. Krzeczkowski "poznając dzieje życia i twórczości Abramowskiego doznajemy uczucia wielkiej radości i wzruszenia, jakie przeżyjemy wobec potęgi i żywiołowości przejawów przyrody, radości jaką mamy w obliczu potęgi wodospadu górskiego, czy piękna i powagi wyniosłych szczytów górskich, czy cichej zadumy stepu, stepu ukraińskiego, do którego najmocniej przywarło kochające i tęsknoty pełne serce Abramowskiego"²⁷.

Józef Edward Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 roku jako syn Edwarda i Jadwigi z Beynarowiczów na Ukrainie w majątku rodzinnym Stefaninie (ziemia Kijowska, powiat Wasylkowski). Pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Wychowywał się w klimacie kultury szlacheckiej, uwielbienia dla romantyzmu, w atmosferze powstańczych wspomnień. Te warunki i atmosfera stanowiły poważny czynnik kształtujący jego postawę i przekonania²⁸. Ojciec Edward, z wykształcenia prawnik odznaczał się szerokimi zainteresowaniami i wrażliwością na problemy społeczne. Abramowski miał bardzo dobry kontakt z ojcem, łączyła ich głęboka miłość, serdeczność i zaufanie. To właśnie ojcu spowiadał się ze wszystkich swoich planów i pomysłów. Matka, Jadwiga była osobą subtelną, wrażliwą, uczuciową, dowcipną, doskonałą gospodynią. Zmarła gdy miał 10 lat. Edward był tak bardzo do niej przywiązany, że jej śmierć odczuł jako największy cios i próbował się otruć. Abramowski miał także starszą siostrę, Marię, z którą łączyło go zrozumienie, wspólność dążeń i zainteresowań. Edward odebrał bardzo staranne wychowanie, uczył się muzyki, języków obcych, zaczytywał się w zbiorach ogromnej biblioteki domowej. Duży wpływ na jego uczuciowość miała także przyroda Stefanina, stepowy krajobraz, dzikie jary, park, sady. Już do końca życia traktował Stefanin jako oazę spokoju, kontemplacji²⁹.

Po śmierci żony ojciec Abramowskiego w 1879 roku przeniósł się wraz z dziećmi do Warszawy. Tu Edward rozpoczął prywatną edukację u świetnych nauczycieli takich jak: Maria Konopnicka, Konrad Prószyński, Zygmunt Pietkiewicz. Edukację uzupełniał studiowaniem literatury pozytywistycznej, dział Spencera, Darwina, Taina, czytał także Marksa³⁰. Obok uczuć patriotyzmu wyniesionych z domu rodzi się u niego zmysł społeczny. Nędza i niedola mas dokonują swoistego przewrotu w sferze jego życia³¹. Mając 15 lat publikuje swoje pierwsze artykuły w "Zorzy", w piśmie gospód chrześcijańskich walczącym z alkoholizmem. W artykułach "Pogadanki o rzeczach pożytecznych" (1883) i "Pogadanki z gospodarstwa społecznego" (1884) propaguje idee społecznej edukacji, pomocy i współdziałania oraz samodoskonalenia³². Główną ich treścią i przekazem była nieodłączna w jego całej późniejszej twórczości idea braterstwa ludzi. Pisał, iż należy sobie wzajemnie pomagać, być braćmi i przyjaciółmi^³³. Poprzez Konopnicką poznał członków I Proletariatu. Był uczestnikiem tajnych zebrań i spotkań. Mimo młodego wieku potrafił swoją żarliwością, zapałem i ożywieniem sprawić, iż ulegali mu starsi wiekiem i bardziej wyrobieni towarzysze³⁴.

W 1885 roku zaczął studiować fizykę i biologię na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Okres ten przyniósł dalszą krystalizację jego poglądów. Zakładał kółka młodzieży socjalistycznej wśród studentów i rzemieślników, brał udział w organizowaniu przemytu nielegalnej literatury z zagranicy³⁵. Jednak konserwatywno-klerykalne środowisko krakowskie mu nie odpowiadało więc od 1886 do 1889 studiował między innymi filozofię na wydziale przyrodniczym uniwersytetu w Genewie³⁶. Interesował się także historią gospodarczą i społeczną. Należał do aktywistów w grupie polskich studentów, którzy utworzyli Zjednoczenie Młodzieży Polskiej. Jako działacz socjalistyczny zajmował się pracą agitacyjną, nauczaniem w kółku robotniczym, utrzymywaniem kontaktów z kołami rewolucyjnymi w kraju. Zabsorbował się tym tak dalece, iż przerwał studia i bez reszty poświęcił się pracy politycznej na emigracji³⁷.

Na początku 1889 roku przybył do Warszawy z misją wznowienia ruchu i nawiązania na nowo zerwanych przez areszty więzów. Abramowski zaangażował się w prace nad II Proletariatem, stał się jego duszą. Z całą mocą rozpoczął również działalność publicystyczną. Publikował artykuły w "Bibliotece Robotnika Polskiego", wydawanej w Genewie, w "Tygodniku Powszechnym". Jego publikacje takie jak: "Rewolucja robotnicza" (1891), Odkrycie dra Kocha" (1891), czy "Dzień roboczy" (1891), skupiają się głównie na marksistowskiej krytyce kapitalizmu, w której Abramowski wyłuszcza, iż własność prywatna jest źródłem wyzysku, podkreśla fałsz i obłudę burżuazyjnej demokracji, pisze także o przemijającym charakterze kapitalizmu i rewolucji społecznej jako drodze do nowego ustroju. Także w tym okresie napisał "Ustawę ogólnorobotniczej Kasy Oporu" (1892), a także poważniejsze szkice socjologiczne jak: "Społeczeństwo rodowe", "Kapitalizm", "Nowy zwrot wśród farmerów amerykańskich", "Feudalizm", które to koncentrują się wokół problematyki rozwoju społecznego i czynników determinujących ten rozwój³⁸. Różnica wobec stosowania terroru doprowadza do sytuacji, że Abramowski wraz z kilkoma innymi osobami opuszcza II Proletariat i zakłada nową organizację - Zjednoczenie Robotnicze, które odrzuca terrorystyczne metody walki na rzecz rozwijania szerokiej pracy propagandowo-oświatowej w środowisku robotniczym celem kształcenia wśród robotników świadomości rewolucyjnej i solidarności klasowej. Abramowski udzielał się także aktywnie w Kołach Oświaty Robotniczej, Kasach Oporu³⁹.

Wiosną 1892 umarła jego żona Stanisława Motz. Był to tak ogromny cios dla Abramowskiego, iż próbował po raz drugi się otruć, wpadł w głęboką depresję⁴⁰. Mimo to jednak nadal był aktywny w ruchu robotniczym. Wziął udział w zjeździe zjednoczeniowym socjalistów polskich w Paryżu w listopadzie 1892 roku, na którym zawiązała się Polska Partia Socjalistyczna. Przedstawił własny, dyskusyjny program i został wybrany do władz nowo utworzonego Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich. W 1893 roku, ze względu na naciski rosyjskie, siedziba ZZSP została przeniesiona do Londynu. Abramowski ciężko chory na gruźlicę udał się na leczenie do Szwajcarii. W okresie tym spadł na niego dodatkowy cios, stracił siostrę. Wyjazd do Szwajcarii rozpoczął nowy okres studiów i rewizji poglądów, czego następstwem było odejście od ruchu robotniczego i marksizmu⁴¹.

Po przenosinach do Genewy Abramowski odsunął się od praktycznej działalności politycznej, poświęcając się wyłącznie studiom w dziedzinie socjologii i psychologii. Napisał wówczas książkę "Teorię jednostek psychicznych" (1899), stanowiącą studium z dziedziny teorii poznania⁴². W tym okresie Abramowski znalazł się w opozycji do dominującej w ruchu socjalistycznym tendencji. Głosił potrzebę wyjścia poza marksizm i uzupełnienie go niezbędnymi dla teorii społecznej treściami. Podstawą stało się stwierdzenie podmiotowego charakteru ludzkiego istnienia i konieczności przemiany moralnej przed proponowanymi zmianami społecznymi⁴³.

W styczniu 1987 roku Abramowski wraca do kraju. Jego przemianę światopoglądową dobitnie określają słowa Krzeczkowskiego, który pisze, iż Abramowski "wyjechał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w życie ideałów komunizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć może nie chciał sobie tego uświadamiać"⁴⁴. Początkowo po powrocie był pod obserwacją policji, ale jako że za pierwszoplanowe zadanie uważał refleksję badawczą, działalność publiczną i popularyzowanie nowej idei etyki, władze uznając tą działalność za mniej niebezpieczną zostawiły go w spokoju. W 1898 opublikował artykuł "Dwulicowy charakter postrzeżeń" z zakresu psychologicznej teorii poznania oraz "Co to jest sztuka? Z powodu rozprawy L. Tołstoja: Czto takoje iskustwo?", w której pisze, iż sztuka powinna być czystą bezrefleksyjną radością i doznaniem etycznym. W następnych pracach: "Zagadnienia socjalizmu", "Pierwiastki indywidualne w socjologii", "Program wykładów nowej etyki", "Etyka a rewolucja", pisze o wadze zmian etycznych w procesach społecznych i konieczności pierwszeństwa rewolucji moralnej przed zmianami społecznymi, samoorganizacji i zmiany moralności ludzkiej. W latach 1898-1899 podejmował inicjowanie grup kształcących się etycznie i propagujących hasła odnowy moralnej. Około 1900 roku włączył się w pracę tajnych kursów szerzących niezależną oświatę i myśl niepodległościową. Brał aktywny udział w tworzeniu kół samokształceniowych, skupiających młodzież inteligencką i robotniczą. Stał się jedną z bardziej znanych postaci w tym środowisku. Patronował Kołom Oświaty Ludowej, utrzymywał kontakty z radykalnie nastawionymi grupami zaangażowanych społecznie włościan, robotników, inteligencji⁴⁵. Jego działalność była tak wszechstronna, iż przenikanie głoszonych przez niego idei do społeczeństwa, a zwłaszcza młodzieży i w szeregi robotnicze, odbywała się niepostrzeżenie, tak że asymilacja tych idei nie była przez nikogo kwestionowana⁴⁶. Abramowski organizował także Komuny głoszące i realizujące postulaty życia etycznego. Były one nastawione na rozwijanie kultury moralnej, zdobywanie wiedzy. Miały przygotowywać członków do życia w warunkach postulowanej przez Abramowskiego wizji nowych stosunków społecznych opartych na braterstwie. Abramowski patronował także ruchowi związanemu z tworzeniem Kół Etyków propagujących moralny bunt i permanentną rewolucję moralną. Poza działalnością społeczną Abramowski rozwijał także swoje zainteresowania psychologiczne, co wiązało się z pobytem w Genewie, Brukseli i Lozannie. Brał tam udział w badaniach i życiu naukowym środowisk psychologów. Mimo to ciągle interesowały go zagadnienia socjologiczne i problemy społeczne. W 1904 roku opublikował rozprawę "Socjalizm a państwo", w której przeplatają się dwa motywy: anarchistyczny i etyczny, oraz zindywidualizowany, wolny i twórczy człowiek jako podstawowa wartość. Znajduje się tu także krytyka socjalizmu państwowego i państwa w ogóle oraz postulat bezpaństwowej organizacji społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń⁴⁷. Abramowski w tym czasie współpracuje także z Polskim Związkiem Ludowym. Pisze dla niego artykuły. Dał wyraz sympatii dla ruchu ludowego pisząc "Projekt Programu Polskiego Związku Ludowego", "Naszą Politykę", a także "Zmowę powszechną przeciw rządowi, w której zalecał bojkot państwa carskiego, wszystkich jego instytucji i przedstawicieli, a także oddolną organizację, własne szkolnictwo, sądy polubowne, straże ochronne, stowarzyszenia spożywcze, rolnicze, wolne kooperatywy. Jego program dla wsi był postępowy, uwzględniał żywotne interesy środowiska wiejskiego, i był dokumentem szczerego przejęcia się losem chłopów⁴⁸. Sprawą która coraz bardziej pochłaniała Abramowskiego po 1905 roku, zwłaszcza po upadku rewolucji, była kooperacja. Idei kooperacji poświęcił prace: "Zasada respubliki kooperatywnej" (1905-06), "Znaczenie współdzielczości dla demokracji" (1906), "Idee społeczne kooperatyzmu" (1907) oraz "Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego" (1912)⁴⁹. W tym okresie Abramowski należał do inicjatorów zorganizowanego wówczas Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej. Przyczynił się do powstania Towarzystwa Kooperatystów, był współzałożycielem pisma spółdzielczego "Społem", gdzie szczegółowo i fachowo omawiał rodzaje, formy i warunki dobrowolnego zrzeszania się ludzi, objaśniał sposoby organizowania się, zasady ekonomiczne, funkcjonowanie samorządu, związku zawodowych, ubezpieczeń, kas pomocy. Jednym słowem kształcąc ludzi kładł podwaliny pod budowę Republiki Kooperatywnej. Nadal także kontynuował ruch etyczny w postaci Związków Przyjaźni. Do tego dochodziły jeszcze kontakty z konspiracją niepodległościową. Jednocześnie Abramowski kończył swe prace psychologiczne. W latach 1908-1910 ukazuje się szereg jego artykułów w "Sfinksie" dotyczących pamięci i podświadomości. W 1910 roku dochodzi do skutku jego zamiar utworzenia Warszawie pierwszej pracowni psychologicznej, której zostaje kierownikiem, a która to następnie zostaje przemianowana na Instytut Psychologiczny. W 1911 roku rozpoczyna pracę badawczą nad telepatią, czego rezultatem jest 3-tomowa praca "Badania doświadczalne nad pamięcią". Jednocześnie ukazuje się sporo publikacji w "Przeglądzie Filozoficznym". W związku z wzrastającym zainteresowaniem spirytyzmem, telepatią, zjawiskami parapsychologicznymi Abramowski powołał w Instytucie Psychologii Sekcję Metempsychiczną⁵⁰. Osiągnięcia Abramowskiego w dziedzinie psychologii były wysoko cenione. Z uznaniem pisali o nim znani psychologowie, twierdząc iż badania Abramowskiego były olbrzymim krokiem naprzód w dziejach psychologii eksperymentalnej⁵¹.

Kiedy w 1915 roku powstaje Uniwersytet Warszawski Abramowski zostaje powołany do objęcia Katedry Psychologii. I choć jego zdrowie coraz bardziej się pogarszało pracował niestrudzenie. Szczególnie był oddany kształceniu młodzieży, rozwijaniu jej zainteresowań i pasji poznawczej. Przez dwa lata prowadził cieszące się dużą frekwencją wykłady z psychologii. W krótkim okresie czasu zdołał stworzyć atmosferę badawczo-naukową, wytworzył grono zapaleńców pracujących razem z nim, piszących poważne studia i gdyby działalność ta potrwała dłużej, niewątpliwie mogła by powstać z niej cała szkoła⁵². Abramowski chorował coraz częściej i poważniej. Gruźlica i skłonności do używania narkotyków coraz bardziej wyniszczały jego organizm⁵³. Mimo to nie rezygnował z wielostronnej aktywności. Wciąż podejmował inicjatywy społeczne, interesował się sprawami politycznymi co objawiło się poparciem Piłsudskiego w sprawie tworzenia Legionów. Ostatnią większą pracą był cykl wykładów publicznych pt. "Metafizyka doświadczalna" wygłoszonych w 1917 roku, traktujących o mistycyzmie zabarwionym mitem nadczłowieka - zbawiciela ludzkości⁵⁴. Notatki z tych wykładów wydano dopiero pośmiertnie w 1980 roku. W 1917 roku Abramowski napisał utwór poetycki o treści mistycznej "Poemat śmierci"⁵⁵, który ukazał się drukiem w roku następnym. W maju 1918 roku ciężko zachorował. Zmarł 21 czerwca 1918 roku⁵⁶.

2.2.WPŁYW FILOZOFII EDWARDA ABRAMOWSKIEGO NA ŻYCIE POLITYCZNE, SPOŁECZNE I NAUKOWE

Postać, życie, działalność i twórczość Edwarda Abramowskiego wywarły niewątpliwie trwały wpływ na polskie życie polityczne, społeczne czy naukowe. Jego szeroki zakres zainteresowań, przemyśleń, działań praktycznych, wykładów i prac z takich dziedzin jak: socjologia, filozofia, psychologia, nauki społeczne, teorie rozwoju historycznego i inne, które publikował nie tylko pod swoim nazwiskiem, ale także pod wieloma pseudonimami⁵⁷, odcisnęły swoje piętno na socjologii, filozofii czy polityce. Elementy jego spostrzeżeń odnaleźć możemy w wielu publikacjach, czy poglądach, zarówno ówczesnych mu jak i późniejszych socjologów, filozofów, polityków, działaczy samorządowych czy literatów⁵⁸. Dobrym przykładem na zobrazowanie tego twierdzenia są słowa Stefana Żeromskiego, który pisał w "Przedwiośniu" "... za czasów niewoli rosyjskiej mieliśmy tutaj w Warszawie wielu znakomitych pracowników, świetne charaktery, doskonałych uczonych, którzy żyli w tłumie, przeszli niepostrzeżeni i nieuznani. (...) Ludzie ci należeli do typu, który się w tłumie rozpłynął, znikł, lecz nasycił sobą pokolenie. Z tych ludzi (...) wyssaliśmy wszystko czym żyjemy aż dotąd. (...) Trzeci to Edward Abramowski. Filozof i socjolog. Nowator, prekursor we wszystkich dziedzinach."⁵⁹. Jego poglądy i teorie były i są wciąż przez kolejne pokolenia intelektualistów odkrywane jako świeże, trafne, nadal oryginalne i inspirujące⁶⁰.

Z tego też względu chciałbym w kolejnych rozdziałach przybliżyć zakres i skalę oddziaływania myśli Edwarda Abramowskiego przejawiających się zarówno w działalności praktycznej w postaci tworzenia rozmaitych związków, grup i stowarzyszeń propagujących "abramowszczyznę", jak i bardziej subtelnego i indywidualnego wpływu na poglądy, przemyślenia i ideały szerokiego kręgu intelektualistów, czy to mających z nim bezpośredni kontakt⁶¹, czy też obcujących poprzez styczność z bogatą, wielowątkową i wszechstronną twórczością.

Twórczość Edwarda Abramowskiego odznaczała się szeroką recepcją w środowisku intelektualnym Polski. Zawsze towarzyszyły odbiorowi jego prac gorące dyskusje i emocje zarówno zwolenników jak i przeciwników. Nikt nie mógł pozostać obojętny wobec treści przekazywanych przez Abramowskiego.

Jeszcze za życia przez współczesnych sobie Abramowski był otoczony nimbem mistrza, widziano w nim mędrca i wzór osobowy godny naśladowania⁶². Dookoła niego gromadziła się garstka ludzi oddanych mu, skłonnych do poświęceń, zupełnie jakby zahipnotyzowanych jego osobowością, tak iż nazywano go "magiem". Ludzie ci stanowili jakby grupę apostołów, którą Abramowski wysyłał celem rozpowszechnianie swojej ideologii na dalsze kręgi odbiorców⁶³. Do grona niewątpliwie zafascynowanych jego twórczością należy zaliczyć takie osobistości jak: Konstanty Krzeczkowski, Helena Radlińska, Stanisław Wojciechowski, Nela Samotyhowa, Maria Dąbrowska oraz na samym czele serdeczny przyjaciel Abramowskiego - Stefan Żeromski, sławiący imię jego⁶⁴ jako tego, który sobą nasycił całe pokolenie, nazwał go wręcz "jasnym duchem" swej epoki⁶⁵. To uwielbienie wobec Abramowskiego dosadnie ujął w "Przedwiośniu" pisząc: "Nauczał i wierzyliśmy mu ślepo, stworzyliśmy dzięki jego nauce wiele rzeczy i dzieł wysoce wartościowych. Zorganizowaliśmy masę ludzi w doskonałe stowarzyszenia. Ludzi ciemnych przetworzyliśmy na światłych obywateli. Ale całość jego nauki było to marzenie na jawie o społeczeństwie, marzenie o zorganizowaniu społeczeństwa, nominalizm, somnium vigilantis (sen na jawie). Nienawidził państwa z jego wojskiem i wojną, z sądem i policją, ze wszystkimi funkcjami państwa, i nakazywał ludziom organizować się w związki wolne."⁶⁶ Dobitnie o sile oddziaływania osoby i twórczości Abramowskiego na otoczenie i zafascynowaniu jego osobą świadczą słowa Marii Dąbrowskiej iż jego osoba i dzieło są dla zwykłych ludzi źródłem zdrowego i mocnego entuzjazmu do życia⁶⁷. Zafascynowanie to także potwierdzają słowa Adama Cygielstrejcha, który napisał, iż nie tylko ci co się z Abramowskim stykali znajdowali się pod wpływem jego potężnej indywidualności w sprawach społecznych, naukowych i poetyckich, lecz bez wyjątku wszyscy, którym dane było poznać tego wyjątkowego człowieka⁶⁸.

Postać Edwarda Abramowskiego wywierała wpływ nie tylko na światopogląd jego otoczenia, ale także i na drogę życiową jego przyjaciół. Stanisław Wojciechowski wprost przyznał iż Abramowski miał duży wpływ na krystalizowanie się jego poglądów. To właśnie pod wpływem lektury jego książki "Zagadnienia Socjalizmu" zainteresował się organizacją ruchu spółdzielczego, co w konsekwencji doprowadziło do tego, iż z całą energią poświęcił się pracy krzewienia spółdzielczości w Polsce⁶⁹.

Same zaś jego idee wolności, indywidualizmu, harmonii społecznej, samostanowienia człowieka, przyjaźni zyskały liczne grono zwolenników, tak iż system proponowany przez niego oparty na samoorganizowaniu się i samorządności zaczęto zwać "abramowszczyzną"⁷⁰. Maria Dąbrowska nazwała system Abramowskiego "prześliczną teorią dobroci (...), którą buduje z entuzjastycznym natchnieniem, które uczonego zbliża do artysty."⁷¹, jego zaś samego "istnym geniuszem przyjaźni"⁷². Oskar Lange z kolei uznał Abramowskiego za "najoryginalniejszego myśliciela, jakim polska myśl społeczna może się szczycić". Ponadto Lange pokazał podobieństwa i różnice w proponowanej przez Abramowskiego wizji społeczeństwa w odniesieniu nie tylko do marksizmu, rewizjonizmu Bernsteina, reformizmu i blankizmu, ale także teorii socjologicznej Durkheima, Tarde, Simmla i Petrażyckiego, także do anarchizmu Kropotkina i Tołstoja, syndykalizmu Sorela i kooperatyzmu Gide. Widzimy zatem jak szeroki zakres oddziaływania przybrała myśl Abramowskiego i w jak duże było potencjalne grono jej odbiorców⁷³. Oddziaływanie jego myśli było więc na tyle jednoznacznie ukierunkowane i bardzo głębokie, iż wywarło znaczący wpływ na oblicze intelektualne polskiego inteligenta-radykała początku naszego stulecia⁷⁴. Było to możliwe, gdyż jak napisała Maria Dąbrowska, Abramowski był nie tylko płomiennym reformatorem życia, dla którego ideał był gorejącą żagwią w sercu, ale także Wielkim Przyjacielem Ludu⁷⁵. Ponadto, jak to ujął Giełżyński, idee głoszone przez Abramowskiego dają się włączyć i dostosować do wszystkich nurtów myślenia przeciwstawiających się totalitarnym zapędom władzy. Sama zaś postawa Abramowskiego, który nie bał się "zejść z wieży nauki i iść do ludzi razem w jednym szeregu walcząc o wolność"⁷⁶, przyczyniła się do pozytywnej recepcji jego poglądów wśród radykalnie nastawionej inteligencji. Potwierdza to fakt, iż kiedy Abramowski napisał "Ustawę Stowarzyszenia >Komuna<", ta spotkała się z szerokim oddźwiękiem wśród społeczeństwa. Była ona intensywnie kolportowana i dyskutowana na wielu zgromadzeniach młodzieżowych, pisała o niej prasa uczniowska i studencka⁷⁷. Miała ona niewątpliwie duży wpływ na poglądy i postawę ówczesnej inteligencji. R. Jezierski napisał wręcz, iż myśl ta miała wpływ na całe intelektualno-moralne oblicze twórców okresu Młodej Polski⁷⁸, a Stanisław Kuziński przyznał z kolei iż "abramowszczyzna" odbijała się masowo i powszechnie w programach, podręcznikach, wykładach w szkołach średnich i wyższych owego okresu⁷⁹.

O wielkim poważaniu osoby Abramowskiego może świadczyć także fakt, iż otrzymał on katedrę profesorską Uniwersytetu Warszawskiego od konserwatywnego grona profesorskiego, mimo iż nie miał nawet dyplomu doktorskiego. Ale siła jego wiedzy, geniuszu była tak wielka, iż nie było to przeszkodą nie do pokonania. Decyzja ta okazała się trafna, Abramowski wykładał w tak porywający sposób, że na jego zajęciach były tłumy słuchaczy⁸⁰ i gdyby śmierć nie przerwała jego dzieła, to mogłaby powstać cała szkoła naukowa nacechowana jego osobowością, filozofią, "abramowszczyzną".

Także i po jego śmierci możemy odnaleźć w szerokim gronie intelektualnym wpływ jego poglądów, twórczości, "abramowszczyzny". Jego nauki przyjaźni, miłości, braterstwa, odnowy moralnej, samorządności pojawiają się w wypowiedziach, pismach i twórczości szerokiej gamy współczesnych intelektualistów, którzy często nawet mogą sobie nie zdawać sprawy jaki podświadomy wpływ ma na nich twórczość Abramowskiego.

Krytykom nie udało się zepchnąć Abramowskiego do lamusa historii, bowiem jak to ujął Damian Kalbarczyk, jego ideologia i legenda odżyła ze zdwojoną siłą, jego koncepcje stały się kopalnią nadziei, pomysłów i rozwiązań politycznych. Wkrótce nadeszła świetna koniunktura dla "abramowszczyzny". Jego sylwetka, poglądy i życie budziły sympatię i zrozumienie po kryzysie lewicy w 1968 roku, zaś swoim etosem braterstwa, miłości i sprawiedliwości urzekał lewicę laicką, natomiast program samorządności, antypaństwowość, pozapolityczność działań ruchów społecznych i bezkrwawa rewolucja znajdowały zrozumienie wśród szerokiej grupy inteligenckiej⁸¹.

Jak zauważył W. Giełżyński w "Etyce Solidarności" napisanej przez Ks. Józefa Tischnera, całe partie stanowią jakby wykład poglądów Abramowskiego. Szczególnie dotyczy to poglądów na temat rewolucji, kiedy to Ks. Tischner pisze, iż "(...) wszelka rewolucja albo jest rewolucją etyczną albo nie jest w ogóle żadną rewolucją. A rewolucja etyczna to ta, która dokonuje się w sumieniu człowieka"⁸². Także u Adama Michnika widzimy fascynacje poglądami Abramowskiego. Pisze on, iż jego doktryna była antytotalitarna, on sam zaś był ufny, ufał ludziom, przyjaźni, nie ufał ideologiom, politykom degradującym człowieka do bezmyślnego stworzenia, którym musi rządzić przymus. Mówi o tym jak bardzo jest teraz potrzebna ta ufność i nieufność Abramowskiego⁸³.

Z powyższego opisu wynika zatem jasno jak olbrzymi bezpośredni, pośredni i podświadomy wpływ miała osobowość Abramowskiego, jego dzieła, życie i twórczość na obraz polskiej inteligencji, zarówno współczesnej mu jak i obecnej. Myśl jego była i jest stale obecna w ich sercach i duszy.

Najlepiej świadczy o tym wypowiedź Marii Dąbrowskiej, iż "jeszcze nadejdzie dzień Abramowskiego, gdy jego reforma życia z dzieł jego przeniknie ostatecznie do naszej psychiki, a w niej przemieni się w szczere, niewzruszone fakty życia"⁸⁴.

W podobnym tonie wypowiada się Żeromski, który w "Przedwiośniu" ustami Gajowca mówi: "(...) śpij spokojnie, jasny duchu! Pracujemy dzień i noc, bez wytchnienia, szerzymy i spełniamy twe marzenia (...). Uczę się, patrząc na to oblicze, na tego ducha, czego robić nie należy, ażeby dojść tam, gdzie on dojść pragnął, gdyż samo życie po tysiąc razy zaprzeczyło marzeniom tego społecznego mistyka."⁸⁵

2.2.2.MYŚL EDWARDA ABRAMOWSKIEGO REALIZOWANA W PRAKTYCE I DZIAŁALNOŚCI ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH

Poglądy głoszone przez Edwarda Abramowskiego już za jego życia znalazły na tyle silnych, zdeterminowanych i przekonanych o ich słuszności zwolenników, iż z całą żarliwością poczęli oni wcielać je w życie. Przejawiało to się w całej gamie nowo powstających wolnych, niezależnych i samorządnych związkach, kołach, organizacjach czy zrzeszeniach opierających swą działalność na przyjaźni, braterstwie i oddolnej organizacji.

Można powiedzieć, iż już w czasie kiedy Abramowski był członkiem rozmaitych centralistycznych tworów politycznych jak: II Proletariat, czy PPS, siła jego oddziaływania była tak duża, iż zdołał przekonać do swych poglądów biurokratycznie i centralistycznie myślących towarzyszy. Może świadczyć o tym fakt, iż pod wpływem jego stanowiska ideologicznego II Proletariat odchodzi od lansowania taktyki terrorystycznej, podejmując działania w kierunku inicjowania masowych wystąpień proletariatu z żądaniami politycznymi i ekonomicznymi⁸⁶. Ponadto II Proletariat posługiwał się broszurą napisaną przez Abramowskiego pod pseudonimem Z. R. Walczewski "Ustawa Ogólno-robotniczej Kasy Oporu", którą Jan Strożecki nazwał najpopularniejszą broszurą jaką posiadała ówczesna polska literatura socjalistyczna. Także jego obecność w strukturach PPS, gdzie jednak nie cieszył się zbyt dużym poważaniem kierownictwa ze względu na swoje indywidualne, decentralistyczne i antypaństwowe poglądy, pozostawiła po sobie wyraźny ślad w poglądach jego współtowarzyszy. Kazimierz Pietkiewicz dobitnie określił wpływ Abramowskiego na PPS, mówiąc iż "był to człowiek niezwykłej miary, doprowadził do powstania PPS, potem odszedł. Ten człowiek jest wart pomnika z rąk naszych robotnicy!"⁸⁷.

Po wystąpieniu z organizacji politycznych Abramowski aktywnie uczestniczył w życiu społecznym. Pod jego wpływem wśród inteligencji warszawskiej powstawały koła "etyków" oddziałujące na młodzież i robotników w kierunku moralnego przeobrażenia, uspołecznienia indywidualnych interesów, zwalczania wszelkich objawów egoizmu, krzewienia ideałów braterstwa, sprawiedliwości. Koła te, jak ujął to S. Wojciechowski, ostro negowały państwo, sprzeciwiały się socjalizmowi państwowemu, zajmowały się wskazywaniem robotnikom dobroczynnego i idealistycznego kierunku⁸⁸. W ciągu bardzo krótkiego okresu lat 1899-1901 powstało takich kół kilkadziesiąt⁸⁹. "Etycy" nie dążyli i nie mieli zamiaru utworzenia organizacji politycznej. Jednak ich wpływ na życie społeczne, a więc i także polityczne był niewątpliwie duży. Przyjmując iż "etycy" byli w liczebności około 300-500 osób, a według partyjnych sprawozdań SDKPiL liczyła w Warszawie 125-150 osób, PPS - 368, a Liga Narodowa - 350 osób⁹⁰, to z tego zestawienia możemy wysnuć przypuszczenie, jak duży wpływ na życie społeczne i możliwość kształtowania postawy i światopoglądu ludzi ówczesnego okresu mieli "etycy".

Bezpośrednio z inspiracji naukami Abramowskiego jego uczniowie powołali do życia Koło Wychowawców. Byli to głównie młodzi ludzie, bliscy socjalizmowi nauczyciele, na których czele stanęła Helena Radlińska. Filozofia Abramowskiego miała decydujący wpływ na prace Koła. Jak powiedziała sama Radlińska, to właśnie filozofia Abramowskiego poddawała tok ich myślom i odczuwaniom, sprowadzała utopie do nakazów moralnych⁹¹. Również wpływ jego ideologii miał decydujący wpływ na działalność Koła związaną ze strajkiem szkolnym. To właśnie "abramowszczycy" z Koła podtrzymywali strajk, nadawali mu charakter powszechny, postarali się o zdobycie poparcia starszego pokolenia i przyczynili do organizacji nauczania pozaszkolnego. B. Cywiński podkreślił przy tym zdumiewającą wręcz zbieżność koncepcji strajku i dróg jego realizacji z treścią bojkotowych dyrektyw Abramowskiego. Dodał przy tym, iż to właśnie strajkująca młodzież i jej wychowawcy najwcześniej i najpełniej zaufali Abramowskiemu i wprowadzali w praktyczną działalność jego dyrektywy⁹².

Kolejną istotną organizacją, na program i działalność której Abramowski miał niebagatelny wpływ był powstały w 1904 roku Polski Związek Ludowy, w którym Abramowski przez jakiś czas był członkiem Komitetu Głównego. Został on do niego dokooptowany po entuzjastycznym przyjęciu przez PZL jego broszury "Powszechna zmowa przeciwko rządowi"; później także pisał, już na zamówienie PZL, kolejne broszury. Jego działalność kręgi ludowe oceniały jako bardzo postępową, uwzględniającą interesy wsi. Abramowski miał zatem bezpośredni wpływ na kształtujący się agraryzm wiciowy, który przejął od niego postulaty rewolucji moralnej, głębokiego humanizmu, troski o dobro jednostki i przywiązywania dużej wagi do roli spółdzielczości⁹³. B. Cywiński stwierdził wręcz, iż jest to kwestia bardzo zastanawiająca, że Abramowski uznawany przez dużą część środowisk inteligenckich za niezrozumiałego i oderwanego od życia utopistę, został ze swym programem politycznym przyjęty niemal bez zastrzeżeń przez rodzące się stronnictwo chłopskie⁹⁴.

Imię Abramowskiego wiąże się także z powstaniem ruchu spółdzielczego w Polsce. K. Krzeczkowski stwierdził nawet, iż jego imię stało się symbolem kooperacji, sam zaś Abramowski był według niego niepospolitym teoretykiem i świetnym propagatorem, który budował własną śmiałą teorię i ideologię kooperatyzmu opartego na przyjaźni i braterstwie⁹⁵. To z jego inicjatywy powstał w Warszawie w 1905 roku Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej będący federacją stowarzyszeń pozapartyjnych, którego założycielami byli ludzie blisko i od lat związani z Abramowskim, dawni członkowie centralnego kierownictwa kół etyków, uczestnicy komun duchowych z Genewy i Zakopanego, aktywiści Koła Wychowawców, przyjaciele z PZL. Ideologia Abramowskiego była przez nich akceptowana zarówno w warstwach teoretycznych jak i praktyczno-politycznych. Dążeniem Związku było zatem doprowadzenie do powszechnego współuczestnictwa, a żądza władzy była im obca. Cechą charakterystyczną było ciągłe podkreślanie łączności walki i tworzenia, tak by obalić wszystko co krzywdzi człowieka, a zbudować to co jest konieczne. Twierdzeniu temu towarzyszyła nieodłącznie wiara w siłę twórczości zbiorowej i fakt, iż najskuteczniejszą walką jest budowanie nowych instytucji tak by podkopać i rozerwać więzy niewoli. ZTSS był organizacją półjawną, skupiającą kilkanaście mniejszych stowarzyszeń: Koło Wychowawców, Towarzystwo Pedagogiczne, Nauczycielskie Koło Samokształcenia, Organizację Uniwersytetu Wolnego, Koło Bezpłatnego Nauczania, Wydział Szkół Miejskich Koła Wychowawców, Koło Oświaty Miejskiej, Koło Wychowania Przedszkolnego, Koło Bibliotek Miejskich, Koło Nauczania Służących, Ludowe Koło Oświaty, Prowincjonalne Koła Oświatowe, Towarzystwo Kooperatystów, Koło Wydawnicze⁹⁶. Widzimy zatem jak szeroki wpływ miały idee Abramowskiego na nowo powstające organizacje. S. Kuziński stwierdził iż "abramowszczyzna" odbijała się w owym okresie w praktyce wielu działaczy spółdzielczych oraz miała powszechny wpływ na cały oddolny ruch społeczny w Polsce⁹⁷. Zaś S. Wojciechowski napisał, iż broszury Abramowskiego o kooperacji wysoko podniosły poziom moralny i umysłowy ówczesnych kierowników stowarzyszeń⁹⁸.

Również z inicjatywy Abramowskiego powstaje w Warszawie w 1905 roku Towarzystwo Kooperatystów, mające na celu propagowanie ruchu spółdzielczego w Polsce, organizację stowarzyszeń spożywców, spółek rolnych, kas pożyczkowo-oszczędnościowych realizujące owe założenia poprzez działalność propagandową i praktyczną. Towarzystwo to w odróżnieniu od poprzednich organizacji okazało się najbardziej trwałą formą i przetrwało poza rok 1907 i rozwijało się w gwałtownym tempie. Zaczynając od 12 kooperatyw w 1906 roku, dwa lata później miało ich już 248, a w 1913 - 274 spółdzielnie⁹⁹. Aktywność Towarzystwa wyrażała się także poprzez odczyty terenowe, udzielanie porad, wydawanie pisma "Społem", wydawanie podręczników o spółdzielczości oraz organizowanie kursów¹⁰⁰. Do głównych założeń programowych włączono postulaty głoszone od dawna przez Abramowskiego. Stwierdzono, iż rewolucja daje tylko ramy polityczne, jest jeszcze potrzebna rewolucja duchowa, moralna; prawdziwa demokracja powstaje nie z organizacji dla walki, lecz z organizacji samorządu i samopomocy społecznej oraz solidarności; stowarzyszenia spółdzielcze mają na celu podnoszenie kultury gospodarczej i dobrobytu materialnego, same zaś stanowią model przejściowy do doskonałego ustroju ekonomicznego¹⁰¹. Można zatem wysunąć tezę, iż Towarzystwo Kooperatystów było organizacją o największym znaczeniu dla rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce, a także dla szerzenie i kształcenia idei samorządności.

Nie tylko jednak za życia Abramowskiego powstawały organizacje inspirowane jego twórczością, również po jego śmierci możemy odnaleźć elementy jego myśli w programach i działalności rozmaitych stowarzyszeń i związków, czy też organizacji politycznych.

Mimo iż system teoretyczny Abramowskiego nie znalazł szerokiego poparcia wśród elit politycznych, to mimo wszystko przez krótki okres czasu w pierwszych latach II RP i początkach PRL był podstawą programu społeczno-politycznego nielicznych środowisk lewicy¹⁰². "Abramowszczyzna" zabarwiała bowiem nie tylko program ludowo-demokratycznej opozycji PSL przeciw ustrojowi komunistycznemu "demokracji ludowej", ale także działaczy socjalizmu humanistycznego w PPS¹⁰³. Również uważa się, iż Komitet Obrony Robotników nie tylko miał swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego, ale wręcz uważał go za swego patrona¹⁰⁴.

Niektórzy badacze wysuwają także tezy, iż "Solidarność" ma swoje wyraźne korzenie w ideologii Abramowskiego jako związek quasi anarchosyndykalistyczny. Jerzy Muszyński pisze, iż "Solidarność" mimo że nie miała anarchistycznych korzeni, to jednak jej założenia programowe, formy i sposoby działania zbliżają ją do anarchosyndykalizmu. Wśród najważniejszych cech wymienia takie jak: przeciwstawianie się władzy państwowej, politycznej i partyjnej; absolutyzowanie akcji bezpośredniej, roli samorządu robotniczego nie tylko w sferze produkcyjnej ale i jako szerokiego ruchu społecznego oraz ciągła gotowość strajkowa, akcje ulotkowe, prasa i wydawnictwa¹⁰⁵. W podobnym tonie na temat "Solidarności" wypowiada się W. Giełżyński. Pisze on wprost, że Abramowski urodził się o trzy generacje za wcześnie. Gdyby bowiem przyszedł na świat 80 lat później to byłby ideologiem "Solidarności", jej duchowym, a może i politycznym przywódcą. Dalej dowodzi, iż to właśnie pod wpływem utopijnych i anarchosyndykalistycznych idei Abramowskiego powstawały nowe ruchy społeczne, które według niego swoją syntezę i apogeum osiągnęły niespodziewanie w "Solidarności". Tak więc według niego "Solidarność" nic o tym nie wiedząc była największym w dziejach i najpłodniejszym eksperymentem anarchosyndykalistycznym, mimo iż nie czarne chorągwie wieszała, ale znaki kościelne i narodowe. Uważa on zatem, iż Abramowski był zwiastunem i prekursorem "Solidarności", tym bardziej, iż jego Rzeczpospolita Kooperatywna czyli chrześcijanizm zwrócony ku człowieku, utopijny socjalizm, syndykalizm jako potęga związków zawodowych, anarchizm, kooperatyzm i Związki Przyjaźni oparte na braterstwie, to nic innego jak ideologia "Solidarności"¹⁰⁶.

Wreszcie ideologia Abramowskiego została w całości zaakceptowana i przyswojona przez wszystkie tworzone w Polsce organizacje anarchistyczne, które jego osobę traktują po dziś dzień jako patrona, mistrza i duchowego przywódcę. Dzieje się tak, bowiem jak to trafnie ujął W. Giełżyński, "cały Abramowski" jest prorokiem dla wszelkich grup anarchistycznych i syndykalistycznych, które mogą bez zastanowienia i chwili wahania przyjąć jego ideologię i poglądy¹⁰⁷. Do takich organizacji należy zaliczyć między innymi powstałą w 1983 roku organizację Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, czy szerzej znaną zawiązaną w 1985 roku Wolność i Pokój, która w pierwszym numerze swojego pisma zamieszcza motto¹⁰⁸ będące cytatem myśli Abramowskiego. Także powstała w 1988 roku Międzymiastówka Anarchistyczna, która w 1989 przekształciła się w Federację Anarchistyczną czerpie całymi garściami z idei "abramowszczyzny". Dobitnym potwierdzeniem tych słów może być fakt zorganizowania przez Federację Anarchistyczną I Spotkania Środowisk Anarchistycznych i Wolnościowych "Abramowszczyzna"¹⁰⁹, na którym to spotkaniu między innymi przeprowadzono wykład pod tytułem "Samorządna Rzeczpospolita" oraz zorganizowano panele dyskusyjne na temat roli związków zawodowych¹¹⁰. Ponadto o tym jak ważną i istotną postacią dla anarchizmu zarówno zeszłowiecznego jak i współczesnego była sylwetka Abramowskiego dobitnie świadczy fakt, iż Federacja Anarchistyczna jest zainteresowana utrzymaniem i renowacją grobu "mistrza" na warszawskich Powązkach¹¹¹.

Widzimy zatem jak szerokie było i jest oddziaływanie myśli Abramowskiego na różne środowiska i grupy społeczne zainteresowane walką o swoje prawa, tworzeniem niezależnych, oddolnych ruchów społecznych. Dzieje się tak bowiem jego poglądy etyczne, moralne i społeczne są na tyle atrakcyjne i wciąż aktualne, iż szeroki wachlarz społeczeństwa począwszy od lewicy, poprzez prawicę, a na anarchistach kończąc, jest gotowy czerpać z nich pełnymi garściami i uznać je za swoje.

We wszystkich opracowaniach, zarówno polskich jak i zagranicznych, dotyczących historii polskiego anarchizmu postać Edwarda Abramowskiego wymieniana jest na pierwszym miejscu, jako osoba mająca największy i najważniejszy wpływ na oblicze teoretyczne rodzimego anarchizmu¹¹². Mimo to Abramowski nigdzie swojego systemu ideologiczno-etycznego nie nazywał wprost mianem anarchizmu, jednak podobnie jak Lew Tołstoj, zarówno przez ówczesnych mu jak i współczesnych postrzegany jest jako anarchista, zaś jego model społeczeństwa bezpaństwowego traktowany jest jako kolejna, konstruktywna mutacja anarchizmu¹¹³. Należy przy tym jeszcze raz mocno i dobitnie podkreślić, wyjątkową zbieżność poglądów z Tołstojem, który podobnie jak i Abramowski nie uważał się za anarchistę, choć był za takiego postrzegany¹¹⁴. Oskar Lange stwierdził wprost, iż Abramowski był typowym anarchistą, który zaczerpnął od Tołstoja ideę przeobrażenia moralnego ludzi i totalnego bojkotu państwa¹¹⁵. Abramowski bowiem, podobnie jak Tołstoj, twierdził, iż najpierw należy dokonać moralnego przeobrażenia ludzi, tak by byli oni w stanie wykorzystać szansę jaką przyniesie im przyszła rewolucja, zaś w działaniach codziennych propagował totalną negację i bojkot państwa przejawiający się w całkowitym nieuczestniczeniu w życiu państwowym poprzez odmowę przyjmowania urzędów, gratyfikacji państwowych, a także odmowę współpracy z funkcjonariuszami i przedstawicielami państwa na rzecz tworzenia własnego, odrębnego społeczeństwa działającego według zasad socjalizmu bezpaństwowego. Możemy także doszukać się nawiązywań do idei Kropotkina, w kwestii propagowania pokojowych przekształceń ustroju społecznego przez zakładanie spółdzielni i zrzeszeń opartych na pomocy wzajemnej¹¹⁶. Zbieżność tą możemy także stwierdzić analizując postulaty Abramowskiego, które nawet jeszcze mocniej niż u Kropotkina przesiąknięte są etyzmem¹¹⁷.

To ukazanie zbieżności jest o tyle istotne, gdyż ułatwi nam umiejscowienie anarchizmu Abramowskiego na tle ówczesnych "klasycznych" koncepcji anarchistycznych, a także będzie dobrym punktem odniesienia i porównania jego postulatów do chrześcijańskiego anarchizmu Tołstoja. Pomoże nam to też w pokazaniu, iż niekoniecznie dana doktryna musi być przez twórcę nazwana czy traktowana jako anarchistyczna, by być za taką uważana. Bowiem zarówno system etyczny Tołstoja jak i Abramowskiego nie dość, że nie był przez twórców kojarzony z anarchizmem, to jeszcze bardzo rzadko możemy w nim znaleźć odwołania do anarchizmu. Jednak z całą pewnością możemy stwierdzić, że wartości jakie ze sobą niesie i propaguje pozwalają nam zaliczyć go do szerokiego nurtu myśli wolnościowej i anarchistycznej. Socjalizm bezpaństwowy jest w gruncie rzeczy bowiem kolejnym etapem, następną próbą dostosowania ideologii anarchistycznej do panujących warunków społeczno-politycznych tak, by realnym stało się stworzenie społeczeństwa opierającego się nie na przymusie państwowym, lecz na zasadzie dobrowolnych umów i przyjaznych stosunków międzyludzkich.

3.1.PODSTAWY IDEOLOGICZNE SOCJALIZMU BEZPAŃSTWOWEGO NA TLE "KLASYCZNEGO" ANARCHIZMU

Badając treści i postulaty jakie ze sobą niesie socjalizm bezpaństwowy, możemy z pełną odpowiedzialnością stwierdzić iż mieści się on na pewno w ramach ideologii negujących państwo, władzę, przymus. Zaś postulowana totalna krytyka wszelkiego państwa jako instytucji tłamszącej wolność społeczeństwa pozwala nam uznać socjalizm bezpaństwowy za nową odmianę anarchizmu¹¹⁸.

Dlatego też chciałbym w kolejnych rozdziałach przeprowadzić porównanie koncepcji socjalizmu bezpaństwowego z propozycjami anarchistycznymi dotyczącymi istotnych spraw z punktu widzenia ideologii anarchistycznej. Jest to o tyle istotne, gdyż pomoże nam zobrazować zbieżność celów socjalizmu bezpaństwowego z anarchizmem i ukazać, iż socjalizm bezpaństwowy to tak naprawdę kolejny, nowy kierunek anarchizmu. Bowiem jak napisał Krzeczkowski, socjalizm bezpaństwowy stwarza nowe drogi, które zmierzają ku celom, ku jakim prowadzi anarchizm¹¹⁹. Główne zaś jego założenia w postaci rewolucjonizowania "serc i mózgów" mają zapewnić i przygotować podkład pod najważniejszą fazę zmian historycznych, jaką będzie rewolucja¹²⁰. Możemy więc przyjąć, iż przy stosowaniu odmiennych środków zarówno socjalizm bezpaństwowy jak i anarchizm dążą do osiągnięcia tego samego celu.

Zatem w kolejnych rozdziałach zaprezentuję propozycje Abramowskiego na tle klasyków anarchizmu w następujących kwestiach: stosunek do państwa, kwestia narodowa i patriotyzm, stosunek do kapitalizmu i własności prywatnej, stosunek do socjalizmu państwowego, stosunek do demokracji i parlamentaryzmu, droga do osiągnięcia ideału, stosunek do Kościoła i religii, pojęcie wolności oraz wizja nowego ładu.

Każda władza z samej swej natury rzeczy jest źródłem ucisku, ponieważ zakłada konieczność istnienia jakiejś określonej formy przymusu. Dlatego też sam fakt jej istnienia budzi sprzeciw anarchistów. Trafnie to ujął Bakunin, który pisze, iż państwo to negacja wolności poszczególnych jednostek, bowiem państwo całkowicie pozbawia wolności jednostek w imię wolności wszystkich albo w imię ogólnego, w gruncie rzeczy abstrakcyjnego, prawa. Konkluduje zatem, iż gdzie zaczyna się państwo, tam kończy się wolność jednostki i vice versa^¹²¹. Zatem już w XIX wieku Henry David Thoreau stwierdził iż "najlepszy jest taki rząd, który w ogóle nie rządzi"^¹²². Anarchiści zatem występują przeciw rządowi ponieważ, jak to ujął Errico Malatesta, niezależnie od nazwy, pochodzenia czy organizacji, zawsze jego podstawową funkcją będzie uciskanie mas oraz ochrona tych, którzy to robią, a głównymi jego atrybutami będzie policjant, poborca podatkowy, żołnierz i więzienie^¹²³. Proudhon krytykuje państwo i władzę za korupcję^¹²⁴, niesprawiedliwość, czy nadmiernie wybujałą biurokrację mówiąc "Czyż nie sądzicie że całkowita anarchia jest lepsza dla naszego wypoczynku, naszej pracy, naszego dobrobytu niż ten milion pasożytów uzbrojonych przeciwko naszym wolnościom i interesom"^¹²⁵, a także fakt, iż gdy wszystkie normalne środki jakimi dysponuje rząd spełzną na niczym, to polityka jego streszcza się tylko w jednym słowie: siła. Wysuwa on zatem postulat następujący "żadnych więcej rządów"¹²⁶, bowiem panowanie nad ludźmi jest niczym innym jak zwykłym niewolnictwem¹²⁷. Godwin zaś uważał, iż na przeszkodzie do stworzenia społeczeństwa prawdziwej wolności i doskonałej równości stoi władza polityczna - źródło wszelkiego zła. Zastanawiając się zaś nad naturą idealnego rządu doszedł do wniosku, że nie powinno go być w ogóle. Pisał on, iż mimo że rząd ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo, w rzeczywistości wspierając ucisk, despotyzm, wojny, podbój sprowadza na lud niebezpieczeństwo. Zaś zwielokrotniając nierówność dotyczącą własności wspiera szkodliwe żądze i popycha ludzi do zła i przestępstw^¹²⁸Konkludując nasuwa się nam stwierdzenie, iż władza jawi się anarchistom, jak to trafnie podsumował współczesny amerykański socjolog, jako "system, który całkiem wbrew woli człowieka, opodatkuje go, powoła do służby wojskowej, zmusi do przestrzegania swych niezliczonych praw i przepisów, w razie potrzeby wpakuje do więzienia, a w ostateczności zabije"^¹²⁹.

Również i u Abramowskiego znajdujemy ostrą i dosadną krytykę władzy i państwa. Pisze on bowiem iż państwo uciska, tępi nawet ludzką indywidualność, co nie wynika jednak z jakiegoś wynaturzenia aparatu władzy, lecz co jest po prostu istotą państwa. Bez tej funkcji, konkluduje dalej, straciłoby ono bowiem swoją rację bytu^¹³⁰. Abramowski traktował państwo jako wszechogarniającą, antyindywidualistyczną, destrukcyjną wobec człowieka instytucję¹³¹. Podobne stwierdzenie możemy odnaleźć u Kropotkina, który uważa, iż państwo jest instytucją, która przeszkadza naturalnemu rozwojowi społeczeństwa, a ponadto jest uosobieniem zła i tworem, który najskuteczniej ogranicza wolność człowieka¹³². Także i Tołstoj uważa, że skoncentrowanym wyrazem całego zła na świecie jest państwo, jako zorganizowany system przemocy¹³³. Abramowski dochodzi do podobnego wniosku twierdząc, iż są trzy źródła nędzy ludzkiej, zarówno fizycznej jak i moralnej. A jedną z nich jawi mu się państwo jako zorganizowana siła przymusu i gwałtu nad jednostką^¹³⁴. Podobną myśl odnajdujemy u Tołstoja, według którego państwo jest złem, rodzi zło i pomnaża zło oraz zmusza ludzi do popełniania czynów naruszających normy moralne i obrażających godność ludzką. Państwo deprawuje człowieka¹³⁵. Ten kto służy państwu nie może być czysty. Wychodząc z podobnego założenia Abramowski twierdził, iż państwo to wspólnota narzucona przemocą, a więc pozorna, a jego wszechmoc prowadzi do ubezwłasnowolnienia obywateli stosując w każdej sytuacji metody biurokratyczne. Dlatego też Abramowski występował przeciw przymusowi zadanemu w imię idei, który oderwany od rzeczywistych potrzeb może przybrać postać przymusu bezideowego^¹³⁶. Z tego to powodu Abramowski w walce z państwem nie zalecał działań zbrojnych, bomb czy terroru, lecz bierny opór, swoisty bojkot państwa i wszystkich jego instytucji. Bardzo dobrze obrazuje nam to Ustawa Stowarzyszenia "Komuna", która nie uznaje żadnego państwa i dąży do tego by wszystkie potrzeby były załatwiane i zaspokajane przez swobodne stowarzyszenia. Bojkot państwa wyraża się w prywatnym postępowaniu poprzez obstrukcję instytucji sądowych, niewykonywanie ich zaleceń, odmowa współpracy z policją, nawet przy wydawaniu zbrodniarzy. Należy, jak to już na długo przed Abramowskim zalecali Arianie, nie przyjmować żadnej posady w służbie państwowej, odmawiać uczestnictwa w jakiejkolwiek instytucji rządowej, odmawiać służby wojskowej. Abramowski zaleca także nieuznawanie praw cywilnych, czy wzorem Godwina odmowę posyłania dzieci do rządowych szkół. By takie działanie stało się możliwe Abramowski propaguje rozwój w ludziach potrzeby i umiejętności swobodnego zrzeszania się^¹³⁷. Abramowski uważał, iż negacja państwa powinna przybrać postać rewolucji ciągłej. Miała ona zatem obejmować te wszystkie potrzeby społeczne jednostek wskutek których państwo istnieje i te wszystkie funkcje, które wykonuje jako obrońca praw własnościowych, wykonawca sprawiedliwości i stróż moralności publicznej. Uważał zatem, iż należy się oddolnie tak organizować, aby usunąć ze stosunków pomiędzy robotnikami pośrednictwo państwa ^¹³⁸. Starał się on także zwalczać pogląd, iż państwo jest potrzebne i niezbędne ze względu na wymiar sprawiedliwości. Uświadamiał, iż to właśnie państwo, któremu wielu daje prawo do istnienia jako obrońcy, wcale nie chroni nas przed przestępczością, a system karny, sądy i więzienia to właściwie szkoły występków i bynajmniej nie przyczyniają się one do ich zmniejszenia się społecznego. Poza tym prawo i jego organy wykonawcze są biurokratyczne i działają w oparciu o schematy. Mogą zatem zawsze wyeliminować niewinne jednostki za "zbrodnie" przeciw państwu, społeczeństwu, porządkowi, bezpieczeństwu, moralności społecznej itp.¹³⁹. Bojkot i obstrukcja instytucji państwowych miała według Abramowskiego doprowadzić do wytworzenia nowego typu człowieka - wyzwolonego moralnie od państwowo-policyjnych i burżuazyjnych pojęć i norm życia. Ponadto bojkot ma rozerwać wszelkie węzły zadzierzgnięte pomiędzy rządem i społeczeństwem, co tym samym doprowadzi do obumarcia praw i instytucji, których nikt nie uznaje i którymi się nie posiłkuje¹⁴⁰. Abramowski sądził zatem, iż to właśnie dzięki bojkotowi wszelkich instytucji państwowych będzie można doprowadzić do naturalnej śmierci całego państwa, tak że nie będzie już sposobu jego ocalenia^¹⁴¹. Widzimy zatem w tych projektach wiele z myśli i poglądów Tołstoja^¹⁴², który to także zalecał bierny opór wobec państwa i bojkot wszystkich jego instytucji jako drogę wiodącą wprost do zniesienia państwa. Bowiem, jak to ujął sam Tołstoj, najprostszą rzeczą jaką można zrobić jest nieuczestniczenie w ustroju, który się neguje i pragnie znieść¹⁴³.

Na zakończenie niniejszego rozdziału chciałbym przytoczyć definicję władzy i państwa sformułowaną przez "ojca anarchizmu" - Proudhona, który władzę polityczną w każdej postaci przedstawiał jako nieopisany despotyzm pisząc "Być rządzonym to być obserwowanym, nadzorowanym, szpiegowanym, kierowanym, nastawianym, podporządkowanym ustawom, indoktrynowanym, zmuszanym do wysłuchiwania kazań, kontrolowanym, szacowanym, ocenianym, cenzurowanym, poddawanym rozkazom ludzi, którzy nie mają ani prawa, ani wiedzy, ani cnót obywatelskich. Być rządzonym oznacza przy każdej transakcji, przy każdym działaniu, przy każdym ruchu być odnotowanym, rejestrowanym, kontrolowanym, opodatkowanym, ostemplowanym, opatentowanym, licencjonowanym, autoryzowanym, aprobowanym, napominanym, krępowanym, reformowanym, strofowanym, aresztowanym. Pod pretekstem dbałości o dobro ogółu jest się opodatkowanym, drenowanym, zmuszanym do płacenia okupu, eksploatowanym, monopolizowanym, poddawanym presji, uciskanym, oszukiwanym, okradanym; wreszcie przy najsłabszych oznakach oporu, przy pierwszych słowach skargi, represjonowanym, karanym, obrażanym, nękanym, śledzonym, poniżanym, bitym, rozbrajanym, duszonym, więzionym, rozstrzeliwanym, sądzonym, skazywanym, deportowanym, chłostanym, sprzedawanym, zdradzanym, i na koniec wyśmiewanym, wyszydzanym, znieważanym, okrywanym hańbą. Taki jest rząd, taka jest jego sprawiedliwość, taka jest jego moralność"^¹⁴⁴.

W anarchistycznej wizji nowego, lepszego świata krytyka władzy i negacja państwa nierozerwalnie wiąże się z głoszeniem międzynarodowej solidarności wszystkich uciskanych i wyzyskiwanych mas ludowych oraz krytyką nacjonalizmu, szowinizmu, czy postawami czysto antypatriotycznymi. Bowiem już Tołstoj pisał, iż patriotyzm jest złym i szkodliwym uczuciem, a ponadto niemądrą doktryną¹⁴⁵, gdyż nieodmiennie prowadzi do nacjonalizmu, szowinizmu, a co za tym idzie do nienawiści i wojny¹⁴⁶. Swemu stanowisku dał dobitnie wyraz przygotowując przemówienie na Kongres Pokoju w Sztokholmie w 1910 roku, gdzie mówiąc o wojnie miał nadzieje, że ludzie zobaczą prawdziwy jej obraz, że nie jest to żadne bohaterstwo czy patriotyzm lecz zwykłe zabójstwo^¹⁴⁷.Podobnie sprawę ujmuje Bakunin, który twierdzi, iż patriotyzm jest niedobrym, ciasnym i zgubnym nawykiem będącym zaprzeczeniem równości i solidarności ludzkiej¹⁴⁸. Anarchiści twierdzili dobitnie, iż patriotyzm należy konsekwentnie zwalczać, bowiem "Ojczyzna jest matką dla panów i burżuazji, a zawsze straszną macochą dla najmitów, dla proletariatu. Precz więc z patriotyzmem, precz z taką ojczyzną!"¹⁴⁹. Taki stan rzeczy wynika zaś z tego, iż zadaniem nacjonalizmów jest poróżnienie między sobą uciskanych i podjudzenie ich wzajemnie na siebie, w celu odwrócenia uwagi od wspólnego wroga jakim jest państwo wspierające kapitalistyczny wyzysk¹⁵⁰. Anarchizm zatem był, jak to napisał Stefan Morawski, konsekwentnie zorientowany ku internacjonalizmowi^¹⁵¹. Najlepiej to ujął Bakunin, który napisał, iż socjalna rewolucja anarchistyczna nie może być rewolucją lokalną, jednego narodu, gdyż, z samej swej istoty jest ona rewolucją międzynarodową^¹⁵². Z tak przyjętej zaś zasady internacjonalizmu nieodmiennie więc wynikała ostra i bezpardonowa krytyka patriotyzmu jako uczucia antyludzkiego, zwierzęcego i ziejącego nienawiścią do wszystkiego co obce^¹⁵³. Z powyższego opisu możemy zatem wywnioskować, iż dla anarchistów patriotyzm nie jest uczuciem godnym szacunku, jest to wręcz cecha zła i niepożądana, do tego stopnia, iż nawet Proudhon, znany ze swego uwielbienia dla Francji i Francuzów, kpił sobie z patriotyzmu^¹⁵⁴.

Również i u Abramowskiego odnajdujemy elementy retoryki antypatriotycznej i internacjonalistycznej. Bowiem, jak to słusznie zauważył Zbigniew Krawczyk, Abramowski wraz z rezygnacją z czynnej działalności w PPS zaniechał całkowicie rozpatrywania spraw społecznych w kategoriach interesu narodowego, niepodległości narodowej, czy ojczyzny. W swej teorii socjalizmu bezpaństwowego akcentował przede wszystkim międzynarodowy sens głoszonej przez siebie ideologii^¹⁵⁵. Głoszony przez niego model nowych stosunków społeczno-politycznych był opracowany nie dla konkretnego narodu czy w patriotycznym kontekście odzyskania przez Polskę niepodległości, lecz była to propozycja skierowana do wszystkich ludzi na świecie spragnionych prawdziwej wolności. Była to zatem teoria konsekwentnie internacjonalistyczna. Dlatego też zalecał wykorzenienie instynktów nienawiści plemiennej, a w każdym robotniku bez wyjątku na religię i narodowość widzenia towarzysza. Bowiem to w interesie kapitalistów i rządów jest owa nienawiść i by przerwać ten państwowo-burżuazyjny spisek przeciw masom pracującym zalecał międzynarodową solidarność robotników¹⁵⁶. Dobrym przykładem na słuszność takiego osądu wydaje się być treść "Rewolucji robotniczej", gdzie wyraźnie odcina się on od patriotów, pisząc iż "partia robotnicza nie może mieć nic wspólnego z tymi "patriotami", co pod słowem "ojczyzna", rozumiejąc swój własny interes, pragną pogodzić robotników z fabrykantami, a na miejsce walki klasowej i sprawy robotniczej chcą postawić walkę plemienną i sprawę narodową, to znaczy chcą tego, żeby robotnicy razem z kapitalistami, jako jeden naród polski walczyli z niemieckim i rosyjskim narodem... Nie powinniśmy dać się złapać na te plewy. Dla nas robotnicy niemieccy i rosyjscy tak samo jak robotnicy wszystkich krajów są braćmi, a polscy kapitaliści - wrogami. Na dnie sprawy narodowej leży zawsze interes kapitalistów. Jedności narodowej nie może być tam, gdzie jest wyzysk; gdzie jedni duszą drugich, tam nie może być braterstwa"¹⁵⁷. Podobnie wypowiada się na ten temat Max Stirner. Pisze on, iż każdemu narodowi chodzi tylko o zabezpieczenie własnej egzystencji, toteż żąda od każdego "patriotycznej ofiary", przy tym każdy z osobna jest mu obojętny, jest Niczym¹⁵⁸. Dodaje, że Naród może być wolny jedynie kosztem wolności jednostki, a im wolniejszy naród, tym większym niewolnikiem jest jednostka¹⁵⁹. Podobną myśl odnajdujemy także u Tołstoja, który twierdzi, że dopóki ludzie będą się czuć obywatelami poszczególnych państw, nie zaś braćmi, dopóty nie będzie między nimi pokoju¹⁶⁰. Abramowski wychodząc z podobnego założenia postuluje w programie "Organizacji Kultury Polskiej" systematyczne niszczenie państwa carskiego poprzez bojkot oraz tworzenie nowego społeczeństwa polskiego, społeczeństwa wolnych stowarzyszeń opartych na zasadach demokracji i kooperacji. Pisze dalej, iż nawet po wywalczeniu niepodległości narodowej, działalność organizacji nie powinna ulec zanikowi. Powinna ona ciągle walczyć z biurokratycznymi siłami państwowymi, dążąc do zrealizowania typu człowieka wyzwolonego¹⁶¹. Widzimy zatem, iż Abramowski rzeczywiście wyzbył się w walce z państwem pojęć takich jak: naród, ojczyzna, niepodległość. Poszedł on dalej twierdząc, iż walka powinna trwać dalej, nawet z odrodzonymi władzami państwa polskiego, gdyż każde państwo jest przeszkodą na drodze do osiągnięcia idealnego człowieka wyzwolonego. Pisząc zaś o kwestii "niepodległości narodowej" stwierdzał, iż wolność polityczna jest w takim rozumieniu wolnością narodu, a nie człowieka i kwestie więzów policyjnych czy ekonomicznych odsuwa na dalszy plan. Promując zaś internacjonalizm bezwzględnie potępia szowinizm, instynkty nienawiści plemiennej, czy religijnej, a w każdym robotniku nakazuje widzieć towarzysza, bez względu na jego religię czy narodowość. Stwierdza przy tym, iż w rozbudzeniu instynktów szowinizmu i nienawiści mają wyłącznie interes rządy, burżuazja i kapitaliści. Bowiem podzielonymi i skłóconymi robotnikami łatwiej jest rządzić. Wskazuje przy tym, iż jedynie międzynarodowa solidarność robotników może zbawić świat^¹⁶². Podobną myśl znajdujemy u Bakunina, który stwierdza iż w patriotyzmie miały, mają i mieć będą interes tylko klasy rządzące, uprzywilejowane, grabiące masy ludowe i czerpiące z nich zyski. Do takich "filarów patriotyzmu" zalicza więc państwo, Kościół i burżuazję^¹⁶³.

Z powyższej analizy poglądów anarchistów na temat Ojczyzny czy patriotyzmu, możemy wysnuć wniosek, iż cały bez wyjątku nurt anarchistyczny był głęboko przesycony i przepojony ideami internacjonalistycznymi. Wyrażało to się zarówno w deklarowanej międzynarodowej solidarności robotniczej, jak i tworzeniu anarchistycznych międzynarodowych organizacji do walki ze wspólnym wrogiem w postaci państwa, kapitału i burżuazji. Z internacjonalizmem zaś w parze szła wyraźna niechęć czy pogarda nawet wobec nacjonalizmu, szowinizmu i patriotyzmu jako niepożądanych cech ukutych przez państwo i burżuazję w celu podzielenia i skłócenia uciskanych mas całego świata, tak by utrudnić ich konsolidację i ułatwić sobie eksploatację i wyzysk ich pracy. Szczególnie ostro i wyraźnie był zatem piętnowany patriotyzm jako nad wyraz szkodliwy, choć z pozoru zupełnie niegroźny, element ludzkiego współżycia stanowiący barierę dla wszechświatowego zbratania się ludzi w imię miłości, solidarności, braterstwa i równości. Trafnie istotę tego stwierdzenia oddają słowa samego Bakunina, który patriotyzm definiuje w następujący sposób: "To jawne odrzucanie zasad człowieczeństwa, które stanowi istotę państwa, jest z państwowego punktu widzenia najwyższym obowiązkiem i największą cnotą: nazywa się patriotyzmem i stanowi transcendentną moralność państwa. Moralność tę nazywamy transcendentną, ponieważ zazwyczaj wznosi się ona ponad poziom ludzkiej osobistej i społecznej moralności oraz sprawiedliwości, wskutek czego najczęściej jest z nimi sprzeczna. Tak na przykład zgodnie z zasadami zwykłej, ludzkiej moralności uznajemy za przestępstwo znieważanie, gnębienie, ograbianie, okradanie, zabijanie i ujarzmianie bliźnich. Z punktu widzenia patriotyzmu wszystko to jest obowiązkiem i cnotą, jeśli tylko utrwala lub wzmaga potęgę państwa i zwiększa jego chwałę. Wszystko to staje się obowiązkiem każdego obywatela-patrioty; każdy powinien gnębić, ograbiać, zabijać nie tylko obcych, ale nawet swoich współobywateli, ilekroć wymaga tego dobro państwa. To nam wyjaśnia, dlaczego od zarania dziejów, czyli od czasu powstania państw, polityka zawsze była (i jest nadal) dziedziną, w której - pod przykrywką wzniosłych frazesów - stale popełnia się i uprawia rozbój. Łotrowski proceder staje się tu czymś chwalebnym, uprawiany jest bowiem w imię patriotyzmu, transcendentnej moralności i najwyższych interesów państwa"^¹⁶⁴.

Anarchizm jako pierwsza nowożytna doktryna konsekwentnie krytykuje własność zarówno prywatną jak i państwową, którą uważa za przyczynę i główną ostoję niesprawiedliwości i nierówności społecznej. Bowiem mówiąc słowami Kropotkina, "czyż można określić jaka cząstka bogactw, w których nagromadzeniu bierzemy wszyscy udział należy się każdemu z nas?". Dlatego też uważa on, iż jedynym wyjściem jest zniesienie własności prywatnej na rzecz anarchistycznej wspólnoty komunistycznej^¹⁶⁵. Jednak najdosadniej zdefiniował istotę własności Proudhon, twierdząc, iż własność jest kradzieżą, bowiem nawet praca nie może się wiązać z przywłaszczeniem wspólnego dobra, które w postaci ziemi, powietrza czy darów przyrody należy do wszystkich ludzi^¹⁶⁶. Także i inni anarchiści twierdzili, iż wszelka własność, wszelki kapitał, pochodzi z rabunku, z kradzieży, z wyzysku pracy jednego nad drugim¹⁶⁷. Dlatego też anarchiści postrzegali własność jako przeszkodę na drodze do równości wszystkich obywateli, ponieważ, jak to ujął Malatesta, tak długo jak bogactwa i środki produkcji pozostaną własnością jedynie kilku ludzi, tak długo większość zawsze będzie zmuszona żyć i pracować w biedzie^¹⁶⁸. Anarchizm zatem w konsekwencji krytyki własności krytykował także kapitalizm za bezduszne i czysto materialistyczne traktowanie człowieka. Jawił się on jako system eksploatujący bezwzględnie i bezlitośnie ludzi w swoim dążeniu do osiągnięcia jak największych korzyści jak najmniejszym kosztem. Dlatego też anarchiści winili system kapitalistyczny za całe zło i niesprawiedliwość społeczną. Zatem według Stanisława Morawskiego, możemy stwierdzić, iż już od słynnego sformułowania Proudhon, iż własność jest kradzieżą, kapitalizm był przez anarchistów interpretowany jako typowy przykład zniewolenia ludzi. Pisze on dalej, iż właśnie dlatego Oscar Wilde już w 1891 roku w swej książeczce "Dusza człowieka w epoce socjalizmu", szuka uzasadnienia dla stanowiska anarchistycznego przede wszystkim jako wyjścia z piekła, jakim jest system kapitalistyczny, który to "produkuje" głód, nędzę i upokorzenie większości społeczeństwa^¹⁶⁹. Dlatego też walka z kapitalizmem oznaczała, jak to ujął Kropotkin, dążenie do wywłaszczenia klas posiadających ze znajdujących się w ich rękach bogactw^¹⁷⁰, które to potem będą mogły być rozdysponowane równo pomiędzy wszystkich w ustroju anarchokomunistycznym.

Abramowski również krytykował własność, stawiając znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem ludzkim. Pisał iż nic nie ma "mego", wszystko jest bowiem "nasze". I podobnie jak i inni anarchiści¹⁷¹ uważał, iż przywłaszczenie darów natury czy narzędzi wytwarzania jest zwykłym złodziejstwem¹⁷². Podobną myśl odnajdujemy także u Tołstoja, który twierdzi, iż nie ma bardziej bezużytecznego zajęcia niż gromadzenia bogactwa, dodając przy tym, iż złodziejem nie jest ten co ukradł potrzebną mu rzecz, lecz bogaci, którzy posiadają zbędne dla siebie przedmioty potrzebne innym¹⁷³. Abramowski podkreślał ponadto, że gdzie jest własność, tam zawsze pojawia się ucisk polityczny¹⁷⁴. Podobnie sądzi Bakunin, twierdząc iż własność, niszcząc solidarność międzyludzką, stoi na drodze do prawdziwej wolności człowieka^¹⁷⁵. Dlatego też w rozwiązaniu kwestii własności Abramowskiemu jawi się anarchistyczna wspólnota komunistyczna^¹⁷⁶, która wzorem założeń Bakunina opierać się ma na wspólnej własności ziemi, narzędzi i kapitału^¹⁷⁷.Poglądy te zbieżne są również z myślą Kropotkina¹⁷⁸, który to także propagował rozwiązanie kwestii własności poprzez zastąpienie jej wspólną własnością członków komuny. Abramowski pisze nawet, iż kolektywizm oznacza zgodność moich interesów życiowych z interesami innych, uwarunkowanie mojego dobrobytu z rozwojem dobrobytu współobywateli. to zaś w konsekwencji oznacza zniesienie egoizmu i zastąpienie go altruizmem. Taka zaś synteza braterstwa i wspólnej własności będzie jego zdaniem rewolucyjnym środkiem do zupełnego wyzwolenia człowieka^¹⁷⁹. Widzimy zatem, iż dla Abramowskiego własność prywatna, kapitał jest źródłem wyzysku, bezrobocia, kryzysów i nierówności społecznej. Pisze on wręcz, iż "im więcej człowiek potrzebuje, tym mniej ma, im bardziej czuje się wolnym i równym panem przyrody - tym gorzej gniecie go despotyzm kapitału, tym potworniejsza nierówność rzeczywistych praw życiowych pęta wszystkie jego żądania... stąd nierównowaga duchowa. Niezgodność warunków życia z psychizmem jednostki wytwarza nienormalność istnienia, pesymizm, rozpacz, miotanie się gorączkowe, człowiek czuje się coraz bardziej olbrzymem strąconym w przepaść, spętanym Prometeuszem, spętanym przez boga - Kapitał"^¹⁸⁰. Konsekwencją krytyki własności była u Abramowskiego krytyka kapitalizmu, bowiem istnienie własności prywatnej jest podstawowym źródłem krzywdy społecznej szerokich mas, bezrobocia, wyzysku i nędzy, a oparta na własności gospodarka kapitalistyczna jest bezwzględna w procederze wyzyskiwania robotników¹⁸¹. Kapitalizm bowiem czerpie swą siłę i potęgę z pracy robotnika, jego krzywd i potu, udręki i trudu dnia codziennego w którym nie widać nawet iskierki nadziei na zmianę niewolniczego wręcz trybu życia. Z tego też powodu jak słusznie zauważyła Ruta Światło, Abramowski już od najwcześniejszych swych prac wnikliwie i ostro krytykował społeczeństwo burżuazyjne. Obnażał on bezlitośnie nędzę i krzywdę społeczną szerokich mas. Wskazywał iż środowisko kapitalistyczne zabija w człowieku jego osobowość, wypacza zmysł moralny i estetyczny. Podkreślał także deprawującą rolę pieniądza, piętnował nicość moralną i duchową, którą powoduje system kapitalistyczny^¹⁸². Pisał on bowiem, iż cała atmosfera kapitalizmu, walki o chleb powoduje, iż człowiek wychowany w takim środowisku staje się egoistą i już od małego dziecka tłumi się w nim jakże potrzebną miłość ludzi. Konkluduje zatem, iż zrodzony z kapitalizmu egoizm szerzy ciemnotę i nędzę. Egoizm ten bowiem jest ludziom szczepiony przez całe życie, poprzez konkurencję, ciężką walkę o chleb, panowanie pieniędzy, przez cały system niewoli. Stwierdza on zatem, iż jest to ogromna hodowla i szkoła egoizmu^¹⁸³. Taka zaś atmosfera, beznadziejna rozpacz, upokorzenie, nienasycone pragnienia powodują, iż istnienie ludzkie jest pozbawione jakiegokolwiek sensu i skupia się tylko na rozpaczliwej walce o przetrwanie. Sytuację taką potęguje amoralizm kapitalizmu i burżuazji, gdzie religią jest bogactwo, a bogiem - Kapitał. Pieniądz jest wszechwładny, zatem nie ma takiej podłości przed którą cofnął by się kapitalista. Gonitwa za pieniądzem przeważa wszystkie inne względy. Każdy marzy o tym by najskuteczniej łupić pracę ludu. W rezultacie pogłębia się nędza, która jeszcze bardziej czyni życie beznadziejnym rodząc złodziei, morderców, prostytutki. Cała taka zaś atmosfera zabija w ludziach uczucia przyjaźni¹⁸⁴. Dlatego też należy szerzyć szkołę przyjaźni, która promuje wolność i siłę. Jest to zatem zadanie dla "Związków Przyjaźni", dla kooperatyw i towarzystw dobroczynnych, realizujących powszechnie moralną zasadę braterstwa, dobroci i miłości wszechludzkiej^¹⁸⁵. Możemy stwierdzić iż dla Abramowskiego kapitalizm jest niczym innym jak źródłem ucisku i nędzy szerokich mas społecznych. Dlatego też postuluje jego likwidację, by stworzyć socjalizm bezpaństwowy oparty na kooperatywach, gdzie nie ma własności, nie ma też kapitalistycznych stosunków pracy, a więc i nie ma ucisku, nędzy, bezrobocia i nieszczęścia.

Widzimy zatem, iż anarchiści konsekwentnie występowali przeciw własności i systemowi kapitalistycznemu. Ideałem było całkowite uspołecznienie własności, która miała stać się wspólnym dobrem wszystkich ludzi. Kapitalistyczna własność bowiem jawiła im się nie tylko już jako zwykła kradzież, ale także jako źródło wszelkich nieszczęść, zła, wyzysku, nierówności społecznej i nędzy szerokich mas pracujących. Własność bowiem stała na przeszkodzie do powszechnej równości i szczęśliwości wszystkich obywateli, była ona źródłem powszechnej demoralizacji^¹⁸⁶, zła i przyczyną wszystkich cierpień ludzkości¹⁸⁷. System kapitalistyczny zaś był główną podporą i ostoją własności, bezwzględnym i okrutnym strażnikiem pilnującym interesy bogatej burżuazji i występującym zawsze i wszędzie przeciwko szerokim masom pracującym.

Krytyka socjalizmu nieodłącznie była związana z zapatrywaniem anarchistów na pojęcie własności i państwa. Socjalizm bowiem chciał odebrać bogactwa zagrabione przez burżuazję i oddać je we władanie ludu, ale jednak w postaci państwa robotniczego. Były więc co najmniej dwa powody by krytykować socjalizm. Pierwszym było, jak to zgrabnie sformułował Józef Zieliński, "przesuwanie własności od Pawła do Gawła", czyli odebranie jej jednej klasie i danie drugiej^¹⁸⁸. Drugim zaś przyczynkiem do krytyki był fakt, iż ówcześni socjaliści dążyli do upadku państwa burżuazyjnego, w miejsce którego chcieli powołać jednak swe własne państwo ze wszystkimi jego negatywnymi cechami w postaci aparatu przymusu i przemocy. Dążyli oni bowiem wprost, jak to ujął Marks, do dyktatury proletariatu. A to oczywiście anarchistom nie odpowiadało. Bowiem będąc wrogami każdej władzy, każdej dyktatury, odrzucali oni więc nawet władzę, która w domyśle miała być sprawowana przez dotychczas uciskany lud. W podobny sposób interpretuje to Hanna Temkinowa opisując krytykę socjalizmu państwowego dokonaną przez Bakunina, który pisze iż propagowany przez Marksa system będzie schierarchizowanym i silnie scentralizowanym organizmem, gdzie aparat rządzący skoncentruje w swych rękach wszystkie siły wytwórcze, tworząc nową uprzywilejowaną naukowo-polityczną warstwę. A tak ukształtowane przyszłe państwo będzie wyzyskiwać masy. Ponadto zaś wszelka władza posiada naturalną skłonność do samoutrwalania się i twierdzenie, iż kiedyś sama obumrze, jest naiwną iluzją. Więc jak to konkluduje dalej Bakunin, jeśli rewolucja socjalna nie zniesie państwa nazajutrz po swym zwycięstwie, zwycięstwo to okaże się płonne, a wyzwolenie mas równie odległe jak i poprzednio^¹⁸⁹. W podobnym tonie wypowiada się Kropotkin pisząc, iż komunizm do którego dąży nie jest komunizmem teoretyków władzy, lecz komunizmem anarchistycznym - bez rządu, komunizmem ludzi wolnych. Ma to być synteza wolności ekonomicznej i politycznej¹⁹⁰.

Charakteryzując poglądy Abramowskiego dostrzegamy u niego równie podobną i wyraźną krytykę socjalizmu państwowego, bowiem każda forma podporządkowania ludzi i decydowania za nich zaprzecza wolnościowym ideom socjalizmu¹⁹¹. Abramowski zauważył, iż nowe państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i stanie się w ten sposób władzą nie dla mas, ale ponad masami. Będzie to zatem nowa odmiana ustroju wyzysku, która powoła do życia nowe klasy i stworzy nową nierówność społeczną^¹⁹². System powstały w ten sposób szybko przeistoczyłby się w państwowość gnębiącą swobodę jednostek i stałby się takim potworem społecznym, o jakim nie marzyła nigdy żadna klasa uciskana¹⁹³. Także i Tołstoj zarzuca socjalizmowi państwowemu, iż w imię najdoskonalszej organizacji społeczeństwa ludzkiego wznieca nienawiść klasową¹⁹⁴. Abramowski twierdzi dalej, iż komunizm wprowadzony pod przymusem i utrzymywany za pośrednictwem policyjnego przymusu, sam sobie zaprzecza i staje się tylko nową postacią ucisku państwowego¹⁹⁵. Podobnie rozumuje Proudhon twierdząc, iż czy to rząd ludowy, bezpośredni czy pośredni, czy to prosty czy złożony zawsze będzie zręcznym okradaniem ludzi¹⁹⁶. Bowiem idea wolności, braterstwa i równości społecznej nie może być wprowadzana przy pomocy policji lub przymusu odgórnego. Gdy taka idea jest realizowana odgórnie, a priori z przyjętego ideału doskonałości społecznej i moralnej to taki ideał jest sztuczny, narzucony i w takiej sytuacji zamiast swobody i wolności decyzji pojawia się tylko "uczciwość policyjna", gdzie głównymi motywami postępowania jest uległość, tchórzostwo, wygodnictwo, zaparcie się swej własnej natury oraz naśladownictwo¹⁹⁷. Abramowski uważał, iż nowe państwo rozwinie wręcz w psychice ludzkiej cechy wrogie socjalizmowi jak: uległość, egoizm, posłuszeństwo czy brak inicjatywy. Jednak jak zauważa dalej, socjalizm państwowy jest wręcz zainteresowany dalszym utrzymaniem dotychczasowego stanu mas, gdyż wyżej wymienione cechy są nieodzowne również dla przyszłego socjalistycznego państwa^¹⁹⁸. Abramowski określa wręcz, iż ludowe państwo pracy będzie się cechowało tym, iż nastąpi rozszerzenie władzy państwowej na wszystkie czynności życia społecznego, co wyrazi się poprzez oddanie państwu gospodarki rolnej i przemysłowej, ochrony pracy i zdrowia, wychowania i oświaty^¹⁹⁹. Taki zaś układ spowoduje, iż masy będą coraz bardziej uciskane i wyzyskiwane, gdyż państwo będzie wkraczać w każdą dziedzinę życia. Państwo dyktatury proletariatu, jak każde inne państwo stosowałoby przymus, który zagraża wolności ludzi, deprawuje ich, nawet jeśli stosowany jest w imię ich dobra²⁰⁰. Bowiem socjalizm państwowy wcale nie zmierza do wywalczenia wolności dla klasy robotniczej, ponieważ chce zastąpić niewolnictwo kapitalistyczne niewolnictwem państwowym²⁰¹. Zatem czy nowy ustrój zwać się będzie dyktaturą proletariatu, czy ludowym państwem pracy, będzie to zawsze jednak kolejna, nowa mutacja niewolnictwa²⁰². Widać tu podobieństwo do myśli Bakunina, który napisał wprost iż, socjalizm bez wolności to niewola i brutalność²⁰³. Podobnie wypowiada się także Thonar pisząc, że czy to państwo socjalistyczne, czy rząd robotniczy, czy dyktatura proletariatu, to nie są one w stanie pod żadnym pozorem przyczynić się do wyzwolenia proletariatu. Bowiem przejęcie państwa i zmiana osób na jego czele nic nie pomoże, ponieważ państwo powstałe dla obrony własności prywatnej i ucisku, nierówności i przywileju, nie może stać się narzędziem ich zniesienia²⁰⁴. Abramowski zarzucał ponadto socjalistom państwowym współpracę z rządami burżuazyjnymi, którzy chcieli osiągnąć ustrój socjalistyczny poprzez demokratyzację państwa kapitalistycznego na drodze parlamentarnej. Twierdził, iż w ten sposób partie te stały się ugodowe i oportunistyczne, a najważniejszym celem stało się dla nich zdobycie władzy, a nie obrona ciemiężonych mas pracujących²⁰⁵. Bowiem nie taki jest cel walki o zniesienie władzy, by gdy się ją odbierze od jednej klasy ludzi, natychmiast przekazać ją innej klasie²⁰⁶. Zatem jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego Abramowski proponuje socjalizm bezpaństwowy. Pisze on wręcz "socjalizm rewolucyjno-państwowy musi zginąć, jak ginie każde kłamstwo, każda rozterka pomiędzy frazesem i czynem, pomiędzy ideologią którą się głosi, a którą się wykonywa i urzeczywistnia z dnia na dzień. Socjalizm zatem musi stać się (...) bezpaństwowym"^²⁰⁷.

Z powyższego opisu możemy zatem wysnuć wniosek iż anarchiści występowali nie tylko przeciw państwu, kapitałowi i burżuazji, lecz także przeciwko pokrewnym sobie socjalistom państwowym. Głównym zaś zarzutem jaki im czynili było dążenie do zbudowania nowego "ludowego" państwa, które to tylko stworzy nową klasę wyzyskiwaczy i niewolników oraz co jest nieodłącznym elementem każdej władzy, będzie się posługiwało aparatem ucisku i przymusu wobec niepokornych.

Niejako konsekwencją krytyki socjalizmu państwowego i jego metod budowania nowego społeczeństwa była krytyka demokracji i parlamentaryzmu, jako całkowicie nieskutecznego zabezpieczenia ludu pracującego przed wyzyskiem ze strony państwa i burżuazji. Dosadnie to ujął Pierre Ramus, który napisał, iż klasa robotnicza nie ma żadnej realnej korzyści z parlamentaryzmu, a wręcz przeciwnie cała jego działalność, cała praca ma na celu utrzymanie i uwiecznienie istniejącego ustroju wyzysku^²⁰⁸. Demokracja bowiem została stworzona po to, by utrwalić władzę burżuazji przez skanalizowanie buntu najenergiczniejszej części proletariatu dla ułudnej nadziei dojścia do władzy poprzez działalność parlamentarną²⁰⁹. Parlamentaryzm jest zatem jednym wielkim oszustwem, mającym na celu sparaliżowanie bezpośredniej akcji rewolucyjnej. Ponadto jest to instytucja ze wszech miar opierająca swe działanie na władzy i przymusie oraz dążąca nowymi metodami i środkami do zachowania istniejącego wyzysku i biedy mas pracujących²¹⁰. Demokrację przedstawicielską bardzo dosadnie i ostro scharakteryzował Bakunin pisząc iż "... ta najnowsza forma państwa, oparta na rzekomej władzy i rzekomej woli ludu, wyrażanych przez rzekomych przedstawicieli ludu na rzekomo ludowych zebraniach, łączy w sobie dwa podstawowe i niezbędne dla ich rozkwitu warunki, a mianowicie: centralizację państwową i rzeczywiste uzależnienie rzekomego władcy-ludu od mniejszości, która sprawuje nad nimi intelektualne rządy; na pozór reprezentująca go, w rzeczywistości wyzyskuje go"²¹¹. Anarchiści bowiem nie mogą się zgodzić na oddawanie własnej wolności w ręce obcych im ludzi, zwłaszcza że przegłosowanej mniejszości nie pozostawia się żadnej alternatywy, poza biernym podporządkowaniem się nowej władzy²¹². Zatem parlament stanowi kompromis wszystkich wyzyskiwaczy w celu zachowania niekorzystnego dla mas ludowych status quo oraz jako państwowy środek zapobiegawczy przed wybuchem rewolucji ludowej. Dlatego też anarchiści doszli do wniosku iż "ze wstrętem i obrzydzeniem" należy odwrócić się od parlamentaryzmu i całego jego działania. Należy go zawsze i wszędzie zwalczać jako wielkie kłamstwo^²¹³.

Entuzjastą demokracji parlamentarnej nie był także i Abramowski, który uważał iż ze sprzeczności kapitalizmu pochodzi demokracja. Uważał on, iż demokracja przejawia się w kapitalizmie na trzy podstawowe sposoby. Po pierwsze jako mistyfikacja włączona w programy partyjne, po drugie jako realizacja polityczna hamująca tendencje wolnościowe oraz jako nowa, przetworzona idea starego systemu mająca na celu utrzymanie istniejącego status quo²¹⁴. W podobny sposób rozumował Kropotkin pisząc, iż parlamentaryzm jest zorganizowanym systemem interesów burżuazji, dlatego też nieodłącznie związany jest z ustrojem kapitalistycznym i z chwilą jego upadku sam powinien upaść²¹⁵. Abramowski uważał bowiem, iż u podstawy rządów demokratycznych leży zasada większości. To zaś powoduje, iż bogata i wpływowa mniejszość będąca jednak w parlamencie większością, może stworzyć takie prawa, które są dla niej wygodne, a uciskać zarazem biedną większość w imię interesu wyższego, ogólnego, czy abstrakcyjnego dobra państwa^²¹⁶. Podobną myśl odnajdujemy u Bakunina, który pisze, iż wszelka władza i przywileje tych, którzy rządzą w rezultacie powszechnego głosowania, powstają jedynie w drodze wykorzystania swych wpływów na korzyść panującej i wyzyskującej mniejszości, a przeciwko interesom olbrzymiej, ujarzmionej większości^²¹⁷. Również Kropotkin twierdzi, iż parlamentaryzm dąży do centralizacji i rozszerzenia swych przywilejów kosztem inicjatywy i wolności obywateli²¹⁸. Dalej Abramowski twierdzi, iż w demokracji nie ma nic takiego co by zabezpieczało całkowicie wolność propagandy i rozwoju. Bowiem większość zawsze będzie mogła gnębić policyjnie tą mniejszość, której działalność uzna za szkodliwą. Uważał on ponadto za niedopuszczalny fakt, że w demokracji parlamentarnej zdobywanie wolności dla siebie następuje kosztem wolności innych, ustanawianiem jednej normy przymusowej w miejsce drugiej. Bowiem "wolność człowieka to wolność bycia sobą, rozwijanie swego typu przyrodzonego, nie zaś tego, który ktoś uzna za wyższy, doskonalszy lub użyteczniejszy". Zaś według niego, demokracja polega właśnie na tym uwarunkowaniu swobody danej grupy przez stanie się większością, co automatycznie oznacza zatamowanie swobody rozwoju innych grup ludzkich. Interes wolności człowieka wymaga bowiem czegoś przeciwnego, a mianowicie swobodnego rozwoju wszelkich różnorodności indywidualnych i społecznych, co jest tylko możliwe, jak konkluduje dalej, w społeczeństwie bezpaństwowym^²¹⁹. Bowiem wprowadzona pod protektoratem państwa tak zwana demokracja odkształca treści na które się powołuje, mnoży sprzeczności, czyniąc niemożliwym jej funkcjonowanie. Bowiem idea demokracji kłóci się z naturą państwa, ponieważ ze swej istoty jest i powinna być wyłącznie bezpaństwowa²²⁰.

Widzimy zatem, iż anarchistom parlamentaryzm z całą jego demokratyczną otoczką jawił się jako sprytny miraż podsunięty przez państwo i burżuazję w celu odciągnięcia uciskanych mas od rewolucji. W rzeczywistości zaś widzieli w nim podstępny pomysł na rządy "większości" parlamentarnej w postaci dalszego ciemiężenia mas ludowych przez bogatą mniejszość. Anarchiści zatem jako pierwsi "skompromitowali" parlamentaryzm odsłaniając prawdziwe jego oblicze. Kropotkin pisał nawet, iż "kiedyś mówić będą o wieku dziewiętnastym, jako o epoce bankructwa parlamentaryzmu"^²²¹.

Wynikająca z poprzednich rozdziałów krytyka władzy, państwa, kapitalizmu, własności, parlamentaryzmu czy socjalizmu, nieuchronnie prowadziła do pytania w jaki sposób walczyć z tymi przejawami wyzysku i niedoli mas ludzkich. Anarchiści znaleźli na to odpowiedź. Metodą tą miała być rewolucja mas ludowych skierowana przeciw władzy, kapitałowi, własności i państwu. Jednak różnie do niej podchodzono. Część anarchistów uważała, iż rewolucja może się odbyć tylko na drodze walki zbrojnej, co niestety wymagało krwawych ofiar. Inni natomiast stawiali na pokojową rewolucję moralną i mentalną całego społeczeństwa. Zwolennikiem i teoretykiem rewolucji zbrojnej był niewątpliwie Bakunin, który pisał iż "rewolucja nie może obyć się bez wielkich i gwałtownych zniszczeń, ona burzy w sposób zbawczy i owocny, ponieważ właśnie z nich i tylko dzięki nim pożywają się i rodzą nowe światy"^²²². Bowiem tylko dzięki wybuchowi namiętności rewolucyjnych ludu, po zburzeniu istniejących stosunków, z anarchii wyłoni się nowy, swobodny i lepszy porządek społeczny²²³. Trochę inaczej podchodził do sprawy Kropotkin, który uważał, iż rewolucja to okres przyspieszonej ewolucji, przyspieszonego rozwoju i szybkich zmian. I za każdym razem gdy do nich dochodzi, może wybuchnąć wojna domowa w mniejszej lub większej tylko skali. Wobec tego uważał, iż rewolucja jest nie do uniknięcia, cała zaś sprawa polega na tym, by osiągnąć jak największe wyniki przy jak najmniejszych rozmiarach wojny domowej i najmniejszej liczbie ofiar. Należy zatem unikać mnożenia nienawiści, co jest tylko wtedy możliwe, gdy uciemiężeni zostaną dostatecznie uświadomieni w swoich dążeniach i zamiarach, gdy będą mieli jasno sprecyzowane ideały²²⁴. Dlatego też warunkiem powodzenia rewolucji jest, by idea jej była szeroko rozpowszechniona, by dotarła do każdego miejsca i by w umyśle każdego robotnika i chłopa złączyła się z pojęciem anarchii²²⁵. Na drugim biegunie stał zaś Tołstoj z ewangeliczną zasadą nie przeciwdziałania złu siłą. Pisał on bowiem, iż rządów nie należy zwalczać poprzez rewolucję, powstania, lecz przez bierny opór, który jest siłą o wiele straszniejszą, gdyż rewolucjonistów można przekupić, nastraszyć czy oczernić. Trudniej natomiast jest zwalczać ludzi nie propagujących rewolucji, nie robiących nic złego, lecz uchylających się od płacenia podatków, czy służby wojskowej^²²⁶. Podobnego zdania był także Godwin, który odrzucał gwałtowne środki przyspieszenia postępu. Sądził on, że ludzi trzeba przekonywać o szkodliwości państwa, prawa i własności, a znikną one same przez się²²⁷.

Wśród teoretyków anarchizmu Abramowski jawi się nam jako zwolennik opcji pokojowej. Rewolucja w jego wydaniu ma przenieść, jak to pisał Z. Krawczyk, punkt ciężkości z czynników ekonomicznych na psychiczne, zaś rewolucji moralnej przypisywał główne znaczenie w procesie dziejowym^²²⁸. Rewolucja moralna miała być nie jednorazowym i heroicznym aktem woli, lecz długotrwałym procesem przemiany potrzeb mas. Miał być to proces dokonujący się w życiu codziennym, powszednim, w duszach ludzi przeciętnych²²⁹. Dlatego też tak bardzo uwypuklał on czynnik braterstwa niezbędny do przeprowadzenia rewolucji moralnej. Sądził on bowiem, iż "sakrament braterstwa" jest istotą naszej woli i im bardziej nasza wola w postaci życia i czynów oddala się od wzoru braterstwa, tym bardziej zaprzeczamy jej istocie, co prowadzi nas wprost do metafizycznego samobójstwa^²³⁰. Abramowski uważał braterstwo ludzi za podstawę wszystkich ideałów, za najważniejszy czynnik rewolucyjny w sprawie obalenia własności, państwa i etyki policyjno-burżuazyjnej. Sądził, że należy wszelkimi sposobami rozwijać w ludziach zdolność do przyjaźni bezinteresownej, pojmowania życia jako poszukiwania zbiorowego szczęścia^²³¹. Abramowski dowodził, iż w etyce braterstwa jest tylko jeden dogmat - bezwzględne poszanowanie człowieka i jedna zasada pojmowania życia - jako interesu wspólności, w której jednostka odnajduje prawdziwy sens istnienia i prawdziwe szczęście^²³².Zatem wolno robić wszystko gdzie nie ma krzywdy, wszystko jest dobrem, gdzie jest przyjemność^²³³.Zatem możemy śmiało stwierdzić, iż według Abramowskiego sama, "sucha" rewolucja nic nie zmieni dopóki nie zmieni się mentalność i moralność społeczeństwa. Najlepiej to oddają jego słowa, kiedy pisze, iż wprowadzenie nowego ustroju jest tylko wtedy możliwe, kiedy dokona się rewolucja moralna w duszach ludzkich. Dodaje przy tym, iż w polityce musi wysunąć się na pierwszy plan rewolucja moralna, wzbudzanie takich potrzeb i ideowości w duszach ludzkich, które by zaprzeczały istniejącemu porządkowi i z siłą parły do wytworzenia komunistycznych form współżycia. Konkluduje dalej, iż komunizm bez moralnego przeobrażenia ludzi, nawet jeśli by się utrzymał, to zaprzeczałby samemu sobie i stałby się potworem społecznym. Dochodzi więc do wniosku, iż jedyne zadanie rewolucji spoczywa w rewolucji duszy człowieka^²³⁴. Podobne rozumowanie odnajdujemy także u Proudhona, który uważał, iż przede wszystkim należy ludzi przekonać, a najlepszą rewolucją jest oświetlenie umysłów²³⁵. Abramowski przeciwstawiał się zdecydowanie rewolucji, walce klasowej i działalności politycznej. Bowiem uważał je za bezsensowne. Ponieważ nawet gdyby udało się stworzyć nowy ustrój bez uprzedniego "zreformowania dusz", byłby on słaby i niechybnie przekształcił się w swoje przeciwieństwo^²³⁶. Możemy zatem wywnioskować, iż Abramowski przeciwstawiając rewolucji politycznej, rewolucję moralną, postulował przede wszystkim rozwój przyjaźni, braterstwa i solidarności, które to cechy mogą się dopiero stać podwalinami nowego, lepszego ustroju społecznego. Z tego możemy wywnioskować, iż rewolucja moralna ma raczej poprzedzić rewolucję struktur politycznych i umożliwić skuteczne jej przeprowadzenie, gdy ludzie uprzednio zostaną odpowiednio przygotowani, moralnie zreformowani do życia w nowym, lepszym świecie²³⁷. Dopiero gdy zadanie rewolucji moralnej zostanie spełnione, możliwym będzie przeprowadzenie drugiego etapu jakim jest przeobrażenie sumienia. Dopiero wtedy można będzie przystąpić do decydującego etapu jakim jest przeobrażenie prawodawczo-polityczne. Lecz to już będzie tylko formalną stroną przewrotu wcześniej dokonanego²³⁸. "Nowy człowiek" musi zatem zaistnieć wcześniej niż nowy ustrój, a ponieważ ma być przygotowany do życia w nowych warunkach, uprzednio musi poznać i przyswoić nowe wartości moralne i normy etyczne. To zaś jest zadaniem rewolucji moralnej²³⁹. Bowiem rzeczą niemożliwą jest poprzez oderwane od życia społecznego państwowe działania, stworzenie "nowego Mesjasza zbawiającego ludzkość poprzez policję"²⁴⁰.

Widzimy zatem, iż niezależnie od tego czy postulowano pokojową walkę czy "akcję czynu", wszyscy anarchiści zgodnie jednak mówili o rewolucji. Bowiem właśnie owa rewolucja, czy to polityczna czy moralna, miała być tą siłą oczyszczającą przedpole ze zła, nierówności i ucisku dla nowego, lepszego i bardziej sprawiedliwego systemu społecznego jakim miał być anarchizm w różnych jego odmianach praktycznych.

Jakkolwiek ideę powszechnej równości i braterstwa wszystkich ludzi, będącą także naczelną zasadą chrześcijaństwa, możemy odnaleźć we wszystkich odmianach anarchizmu, to jednak wszystkie one, włącznie z chrześcijańskim anarchizmem Tołstoja, krytykowały ostro i dosadnie Kościół, księży i religię za sprzeniewierzenie tej pięknej idei poprzez wejście w współpracę z państwem i kapitałem przy gnębieniu i wykorzystywaniu szerokich mas ludowych. Ponadto anarchiści występowali tak ostro przeciwko religii, ponieważ, jak to ujął Faure "władza we współczesnym społeczeństwie przybiera trzy główne formy, obejmujące trzy grupy przymusu: 1. formę polityczną: państwo, 2. formę ekonomiczną: kapitał, 3. formę moralną: religię"²⁴¹. Najpełniej to ujął Kropotkin, który napisał, że stworzenie "Kościoła", czyli jak on to określił, rządu wybranych, było odstępstwem od zasad głoszonych przez Chrystusa. Bowiem z momentem kiedy chrześcijaństwo stało się kościołem państwowym, nastąpiło odrzucenie dobroci i wszechprzebaczenia na rzecz bezgranicznie okrutnego prześladowania wszelkiego rodzaju przeciwników^²⁴². Religia bowiem jest oparta przede wszystkim i głównie na strachu. Strach zaś rodzi okrucieństwo. Zatem im intensywniejsza jest religijność tym większa jest przemoc dokonywana w imię Boga i religii. Najpełniej celność owego stwierdzenia oddaje fakt tortur inkwizycji, czy palenia czarownic²⁴³. Także i Tołstoj, który był chrześcijaninem, uważał, iż idea ta została zaprzepaszczona i całkowicie wypaczona przez istniejące kościoły, które to dążąc wyłącznie do zysku są podporą państwa w wyzysku, ucisku i terrorze ludu. Bowiem zinstytucjonalizowane chrześcijaństwo stało się religią zdegenerowaną, zwyrodniałą, co objawia się poprzez rezygnację z wymogów etycznych i zastąpieniu ich zewnętrznymi oznakami kultu. Zaś ostateczne zwyrodnienie chrześcijaństwa i jego moralny upadek miało miejsce z chwilą uczynienia z niej religii państwowej. W tym momencie chrześcijaństwo usankcjonowało mordowanie, grabienie, wojny, morderstwa, rozpustę²⁴⁴. Najlepiej owe "zaprzedanie" się religii państwu opisuje Berger, współczesny amerykański socjolog. Przypisuje on bowiem religii, co wywoływało bunty anarchistów przeciwko niej, boskie uprawomocnienie władzy politycznej czy uśmiercenie odruchów buntu społecznego. Religia bowiem pełni rolę swoistego rodzaju "teodycei cierpienia". Nadaje ona sens cierpieniu, przekształcając je ze źródła rewolucji w narzędzie zbawienia^²⁴⁵. Zatem po uświadomieniu sobie celności tego stwierdzenia nie powinien już wywoływać zdumienia fakt, iż anarchiści postulujący wszechludzką równość, miłość i braterstwo będą tak ostro i dosadnie krytykować Kościół, księży i religię.

Abramowski jakkolwiek uważa chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka, ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo^²⁴⁶ to równocześnie jednak krytykuje samą religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Pisze on bowiem, iż z chwilą kiedy religia się upaństwowiła^²⁴⁷ i przy pomocy przymusu państwowego stała się religią światową rozpoczął się proces "chrzczenia" niewiernych przy pomocy wojska, burzenia pogańskich świątyń, czy ścinania opornych. Nastąpiło zjednoczenie kościoła z państwem. Najwyższa władza państwowa stanowiła jednocześnie najwyższą władzę duchową i religijną. Po takim zaś procesie nastąpiła wewnętrzna przemiana chrześcijanizmu. Kościół połączony z władzą i przymusem państwowym odszedł od nauki Jezusa. Nie traktował on już bowiem władzy, przemocy, bogactwa, własności, krzywdy ludzkiej czy surowych kar jako największego zła, lecz począł sam je stosować^²⁴⁸. W podobny sposób widzi to Kropotkin, który pisze iż chrześcijaństwo zapomniało o odpuszczaniu win i dokonuje zemsty za każdą przewinę. Ponadto przedstawiciele kościoła szybko zdobyli duże posiadłości i władzę, zaś wszelki opór surowo karali torturami i stosem. Powołali oni nawet w tym celu odrębną instytucję w postaci "Świętej" Inkwizycji. Konkluduje zatem, iż chrześcijaństwo przestało być religią ukrzyżowanego Chrystusa by stać się religią państwa^²⁴⁹. Także i Tołstoj w konsekwencji krytyki upaństwowiononego chrześcijaństwa dokonuje głębokiej krytyki i całkowitego odrzucenia religii i Kościoła jako instytucji. Dobitnie to wyraża w swoim opowiadaniu "Odbudowanie piekła", kiedy to diabeł objaśnia nam czym jest kościół. Mówi on, iż "tworzy się kościół w taki sposób: ludzie wmawiają w siebie i innych że nauczyciel, ich Bóg, po to, by objawione przez niego ludziom prawo nie zostało fałszywie wytłumaczone, wybrał szczególnych ludzi i oni to jedynie (...) mogą dokładnie tłumaczyć jego naukę (...) twierdzą że są w posiadaniu prawdy nie dlatego, że to co głoszą jest prawdą, a dlatego iż uznają siebie za jedynych prawowitych spadkobierców (...) Boga. (...) mogli utrzymywać (...) że są członkami jedynego prawdziwego kościoła (...). Posiadłszy zaś tę władzę, naturalnie urośli w pychę i w większości przypadków ulegli zepsuciu (...). W celu pokonania swych wrogów, nie dysponując innym orężem niż przemocą zaczęli prześladować, skazywać na śmierć i palić na stosie, wszystkich, którzy ich władzy nie uznawali (...)."^²⁵⁰. Abramowski pisze nawet, iż "Kazania na górze", które uważa za najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe piękno życia opierające się na miłości i wolności, zostało przez kościół całkowicie zaprzepaszczone. Uważa on bowiem, iż z owego "cudownego snu" ludziom pozostała tylko nazwa - religia. Konkludując dochodzi, podobnie jak Tołstoj, do wniosku, iż wytworzył się nowy chrześcijanizm, który nie ma nic wspólnego z życiem i nauką Jezusa. Uważa on zatem, iż Kościół i religia nabyły właściwy sobie automatyzm biurokratyczny i siłę policyjno-państwową co sprawia, że ich działania są zupełnie odmienne od głoszonej moralności w postaci miłości bliźniego czy życia w ubóstwie. Dochodzi on nawet do wniosku, iż Kościół monopolizując naukę i wychowanie, tworząc organizacje zakonne i rycerskie sprawił, iż idea religijna zaczęła być utożsamiana z celami politycznymi, czego przykładem są wyprawy krzyżowe^²⁵¹ w celu nawracania pogan, których to jednak prawdziwym celem były kolejne podboje nowych ziem dla łupów wojennych i zwiększenia "przestrzeni życiowej". Abramowski neguje zatem religię jako owoc dogmatyzmu i źródło upokorzenia i niewolniczego podporządkowania się jednostki^²⁵², dochodząc przy tym do stwierdzenia, iż tak naprawdę Boga nie należy szukać poza sobą, bowiem on jest w nas, w naszej dobroci, miłości i poczuciu braterstwa. Mimo takiego kategorycznego stwierdzenia Abramowski uważa jednak, iż "wszystkie zawiedzione uczucia i marzenia, wszystkie tęsknoty niezaspokojone nigdy, cały ciężar doznanej krzywdy, a stanowiącej porządek natury - wszystko to ogniskuje się w pożądaniu wielkiego odwetu, w jedną myśl, która ma być negacją wszystkiego co istnieje - negacją realnego, strasznego życia, nieokreśloną nadzieją wyzwolenia. Tę buntowniczą negację życia nazwano Bogiem."^²⁵³. Możemy zatem stąd wysnuć wniosek, iż Abramowski traktował Boga jako ideę stworzoną przez ludzi, która ogniskuje w sobie miłość, wolność, równość i braterstwo wszystkich ludzi, ideę która powinna zespolić i zrównać wszystkich w wszechświatowej równości i miłości. Zatem możemy uznać iż nie traktował on Boga personalnie, jako osobę czy "ojca", lecz jak ideę dobroci i miłości, która to tylko może znieść istniejący system zła i niewoli. Dlatego też nie neguje on samej, czystej i nieskażonej chrześcijańskiej zasady miłości i równości, lecz występuje zdecydowanie przeciw religii i Kościołowi, które poprzez swój sojusz z państwem sprawiły, iż obecnie "Jezus jest tak bardzo znienawidzony przez narody chrześcijańskie, które imieniem jego uświęciły to wszystko w życiu ludzkim, co on sam usiłował zniszczyć i czemu wypowiedział walkę"^²⁵⁴.

Możemy zatem wysunąć wniosek, iż jakkolwiek anarchiści byli jak najbardziej zwolennikami równości, miłości czy braterstwa to jednak odrzucali i walczyli przeciw zinstytucjonalizowanej religii i Kościołowi. Uważali bowiem, iż chrześcijaństwo poprzez swój alians z władzą państwową całkowicie zaprzeczyło ideom głoszonym przez Chrystusa, by stać się takim samym ciemiężycielem dla ludzi jak i władza państwowa. Najlepiej to oddają słowa Bakunina, który pisze iż wszystkie religie to miraże, wytwór fantazji łatwowiernych i naiwnych ludzi, którzy poprzez swą skromność i wspaniałomyślność doprowadzili do tego, że im niebo stało się bogatsze, tym uboższa była ludzkość. Zaś stworzenie kultu Boga jako władcy w prostej linii doprowadziło do tego, iż człowiek stał się niewolnikiem przesądów i zabobonów głoszonych przez "przedstawicieli boga". Uważa on, iż religia jest i była zawsze sojusznikiem tyranii. Dochodzi do wniosku iż jeśli Bóg istnieje to człowieka jest niewolnikiem, zaś jeśli człowiek jest rozumny, sprawiedliwy i wolny to boga nie ma^²⁵⁵. Bowiem to właśnie koncepcja Boga jest największą przeszkodą dla zrealizowania idei wolności. Wolność owa była dla Bakunina wartością nadrzędną, ponieważ nie każdy człowiek, tylko człowiek wolny wchodzi niejako w miejsce Boga - człowiek wolny musi zatem stać się anarchistą^²⁵⁶.

Głównym celem, ostatecznym zwycięstwem w całej anarchistycznej batalii przeciw władzy, państwu i kościołowi była wolność, całkowita i niczym nie ograniczona wolność jednostki, stanowiąca nieomal formę kultu. Bowiem bez wolności nie są możliwe żadne inne ludzkie wartości²⁵⁷. Zaś owa wolność, "traktowana jako jedyne życie i jedyna rozkosz człowieka"²⁵⁸, dążenie do niej było motorem działań wszystkich anarchistów. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż właśnie to owe pragnienie bezkresnej wolności dla wszystkich ludzi było impulsem do powstania ideologii anarchistycznej. Najlepiej ujął to Sébastien Faure, który w 1934 roku w redagowanej przez siebie "Encyclopedie anarchiste" napisał iż "anarchizm sprowadza się do jednego słowa: WOLNOŚĆ, zaś anarchistą jest ten kto występuje przeciwko władzy i zwalcza ją"^²⁵⁹. To właśnie dla owej wyśnionej i wymarzonej wolności anarchiści toczyli boje, przelewali własną i cudzą krew, występowali radykalnie przeciw istniejącemu porządkowi i ładowi na całym świecie. Wolność bowiem stanie się tylko wtedy doskonała, gdy będzie jednocześnie siłą jednostki. Dlatego też o wolność trzeba walczyć, trzeba ją zdobyć, ponieważ człowiek obdarowany "wolnością" tak naprawdę nadal jest zniewolony, jest "psem, który wlecze za sobą resztki łańcucha"²⁶⁰. Wolność, jak pisał Bakunin, jest ostatecznym celem rozwoju ludzkiego. Jest ona przy tym niepodzielna i nie można pozbawić człowieka cząstki jego wolności nie pozbawiając go wolności całkowicie^²⁶¹. Podobnie sprawę pojmował Kropotkin, który stwierdził, iż to właśnie pełnia wolności jest najskuteczniejszym środkiem przeciwko wszelkim niewłaściwościom wypływającym z nadużycia wolności²⁶². Dlatego też Bakunin pisał, iż pragnie takiej wolności dla każdego, która nie będzie ograniczała innych, lecz będzie potwierdzeniem wolności wszystkich. Zaś wolność tą tylko można uzyskać "na gruzach wszystkich Kościołów i wszystkich Państw"^²⁶³.

Stanisław Borzym charakteryzując życie i pisarską twórczość Abramowskiego napisał, iż nieustannie zaznaczał on swój entuzjazm dla wolności połączony z wiarą w ukrytą dobroć ludzką. A jako że wolność nie może być budowana na krzywdzie ludzkiej, postulował walkę o nowy ustrój oparty na modelu bezpaństwowym^²⁶⁴. Abramowski pisał bowiem, iż wolność człowieka to wolność bycia sobą i rozwijania swych własnych zainteresowań^²⁶⁵, kroczenia swoją własną ścieżką życia, a nie taką jaką wyznacza władza czy państwo. Widzimy tu podobieństwo myśli do poglądów innych anarchistów, którzy uważali iż każda osoba powinna mieć prawo i środki do robienia wszystkiego co tylko sobie wymarzy i nierobienia niczego na co nie ma ochoty, zaś granicą jej wolności byłaby wolność drugiej istoty²⁶⁶. Stąd też w całej jego twórczości odnajdujemy bardzo ostrą krytykę, negację i bojkot państwa i władzy we wszelkich jej postaciach. Bowiem Abramowski wolność pojmował jako swobodny rozwój wszelkich różnorodności indywidualnych i społecznych²⁶⁷. Podobne zdanie ma na ten temat Jacek Sierpiński, który pisze iż nadrzędnym celem całej doktryny społecznej Abramowskiego, a zarazem naczelnym postulatem moralnym była indywidualna wolność człowieka, zniesienie wszelkiego przymusu i wszelkiej przemocy zbiorowości nad jednostką. Zaś niezbędnymi atrybutami owej wolności miała być nieograniczona wolność słowa, druku, zebrań, strajków, stowarzyszeń, sumienia i religii, a także nietykalność osoby i domu oraz wolność nauczania^²⁶⁸. Abramowski uważał, iż wolność klasy, narodu, społeczeństwa należy wręcz mierzyć zakresem wolności indywidualnego człowieka. Zatem według niego tylko i wyłącznie socjalistyczny ruch bezpaństwowy ma pełne szanse realizowania wolnościowych celów^²⁶⁹. Jednostka bowiem była dla Abramowskiego aktywnym, wolnym twórcą życia i wartości, a także zjawisk społecznych, podmiotem przemian tworzącym nowe wartości jak: braterstwo, solidarność, kolektywizm²⁷⁰. Dlatego też tak ważny był, omawiany już wcześniej, postulat rewolucji moralnej, której zadaniem jest zmiana wewnętrzna człowieka, a także wyrobienie w nim nowego pojmowania życia, jako zagadnienia przyjemności i wolności swobodnie określanych przez indywidualizm każdego²⁷¹, zmiana jego duszy, moralności, postrzegania świata i innych, tak by wykształcić społeczeństwo wolne, solidarne, opierające całe swe istnienie i zasady na polityce wolności²⁷². Podobną myśl odnajdujemy u Hessa, który pisze, iż istnieje tak ścisły związek między wolnością ducha, a wolnością społeczną, że jedna bez drugiej nie może się w pełni urzeczywistnić. Dlatego też bezsensowne i bezowocne jest obdarowywanie ludu wolnością społeczną, podczas gdy w ich duszach nie ma wolności wewnętrznej. Bowiem wolność powinna być urzeczywistniona całkowicie, zarówno duchowo jak i społecznie²⁷³. Możemy zatem wysnuć wniosek, iż celem całej twórczości Abramowskiego, jego negacji państwa, władzy i wszelkiego zwierzchnictwa nad jednostką było osiągnięcie przez całe społeczeństwo stanu powszechnej i całkowitej wolności, niezależności, tak by każdy człowiek był w stanie, nie skrępowany żadnymi przepisami czy innego rodzaju państwowymi więzami, rozwijać swe zainteresowania, żyć tak jak to sobie wymarzył. Podobne rozumowanie odnajdujemy także i u Tołstoja, który stwierdził wprost, iż każdy"człowiek nie tylko może, lecz powinien być wolny"²⁷⁴.

Możemy zatem stwierdzić, iż w ujęciu anarchistów wyidealizowana i mityczna wręcz wolność jest celem samym w sobie, do którego to środkiem ma być anarchistyczna rewolucja socjalna. Ma ona być pomostem pomiędzy obecnym systemem wyzysku a przyszłym "rajem" powszechnej wolności, równości i braterstwa wszystkich ludzi. Właśnie to pragnienie owej wolności pchało anarchistów w nierówną walkę przeciw państwu o nowy lepszy ustrój. Bowiem jak to ujął Abramowski nawet najbardziej demokratyczne państwo jest z samej swej istoty instytucją ograniczającą wolność jednostki. Przyczyną jest bowiem fakt, iż jest to organizacja przymusowa, gdzie "prawdziwa wolność jednostek staje się nieziszczalną nigdy utopią", a mniejszościom mogą być narzucane ustawy dla nich niedogodne. Dlatego też jak postuluje ostatecznym celem w walce o wolność musi być likwidacja państwa: "policyjnej organizacji przymusu" i utworzenie społeczeństwa bezpaństwowego^²⁷⁵.

Konsekwencją wcześniej wspomnianej wizji wolności i konieczności zniesienia istniejącego porządku społecznego były proponowane przez anarchistów modele nowego ładu. Jakkolwiek w różnych odłamach teoretycznych różniły się one między sobą w szczegółach to jednak wszystkie kierunki niezmiennie postulowały, iż przyszły ustrój powinien opierać się na dobrowolnej federacji. We wszystkich opisach model ten jawi nam się jako wolna federacja autonomicznych mniejszych lub większych komun, kolektywów, kooperatyw czy najprzeróżniejszych wolnych związków. Już prekursor anarchizmu - Godwin, proponowany przez siebie ustrój określał jako ogólnoświatową republikę złożoną z setek tysięcy drobnych wspólnot lokalnych, całkowicie od siebie niezależnych, gdzie własność poddana jest uspołecznieniu, a w pierwszym rzędzie wykonywana jest praca społecznie użyteczna^²⁷⁶. Podobne postulaty wysuwał także Proudhon, który uważał iż społeczeństwo winny tworzyć najpierw pojedyncze jednostki, które następnie organizują się w dobrowolne grupy, te zaś następnie na podstawie umowy łączą się w całości wyższego rzędu, które następnie dobrowolnie łączą się między sobą itd. W ten zaś sposób przechodzimy od dobrowolnego związku małych gmin do powiatów, prowincji czy krajów²⁷⁷. Również i Bakunin sądził, iż przyszłe społeczeństwo ma się składać zaś z dobrowolnych federacji stowarzyszeń-kolektywów, w których ziemia, narzędzia, kapitał miały być własnością całego kolektywu. Zaś przyszły ustrój by uniknąć niebezpieczeństw centralizacji miał być organizowany od dołu ku górze przez jednostki, dobrowolne zrzeszenia, federacje kolektywów lokalnych, narodowych, a w końcu wielkiej federacji światowej^²⁷⁸, zjednoczonej zgodnie z rzeczywistymi potrzebami i naturalnymi tendencjami poszczególnych części tak, by stworzona w ten sposób swobodna federacja złączyła wszystkie swe części składowe w jedną - ludzkość²⁷⁹. Kropotkin przyszłe społeczeństwo widział również jako federację wolnych jednostek łączących się swobodnie w stowarzyszenia i grupy dla wytworzenia możliwie największej sumy dobrobytu dla wszystkich, z pozostawieniem równocześnie najpełniejszej swobody osobistej inicjatywie jednostki. Społeczeństwo takie będzie się składać z wielkiej liczby stowarzyszeń zjednoczonych branżowo w federacje gmin, które to następnie, podobnie jak u Bakunina, powołają dobrowolne federacje między sobą. Rezultatem takich dobrowolnych związków będzie powstanie szerszych organizacji pokrywających jeden lub kilka krajów, których członkowie będą łączyć się w celu zaspokojenia swych rozmaitych potrzeb. Wszystkie zaś te związki i gminy tworzyć się będą swobodnie za wzajemną zgodą²⁸⁰. Także i Tołstoj przyszły ustrój widział jako egalitarne, wspólnotowe i ascetyczne w swych potrzebach naturalnych komuny, gdzie każdy powinien pracować sam dla siebie, z owoców swej pracy korzystając na tyle ile jest mu potrzebne, resztą zaś powinien się dzielić z potrzebującymi^²⁸¹. Nawet skrajny indywidualista Stirner widział potrzebę tworzenia związków. Postulował on tworzenie w miarę potrzeb oddolnych i tymczasowych luźnych Zrzeszeń Egoistów, których celem byłoby jedynie zaspokojenie konkretnych egoistycznych potrzeb członków zrzeszenia^²⁸².

Widzimy zatem, iż duch wolnościowego federalizmu unosił się nad wszystkimi projektami obrazów przyszłego ładu społecznego.

Abramowski postuluje natomiast kooperatyzm oparty na socjalizmie bezpaństwowym i powiązany z nieodłączną dla niego ideą braterstwa i równości. Jednak pierwszym krokiem, wstępem do nowego ładu, ma być moralne przeobrażenie społeczeństwa, swoista rewolucja moralna, która musi objąć wszystkich ludzi, zmienić ich system wartości, zmienić ich samych tak, by byli przygotowani do życia i pracy w społeczeństwie bezpaństwowym opartym na braterstwie i miłości. Pisze on bowiem, iż ideał absolutny możemy odnaleźć w postaci kooperatyzmu i socjalizmu, które razem na wzór anarchizmu ideowego tworzą socjalizm bezpaństwowy. Zadaniem zaś jego jest rewolucja moralna, która ma stworzyć nowych ludzi o nowym sumieniu, dla których krzywda i wyzysk innych, kariera czy niewola będą niedopuszczalne. Rewolucję ową zaś powinny poprowadzić Związki Przyjaciół, których celem ma być wprowadzanie w życie zwyczajów opierających się na pomocy wzajemnej i przyjaźni. Pomoc ta zaś ma objąć wszelkie dziedziny życia społecznego. Zatem uważa, iż owa działalność Związku Przyjaciół opierająca się na etyce braterstwa i przyjaźni jest niezbędna dla całego ruchu kooperatywno-socjalistycznego. Albowiem bez owej moralnej rewolucji, przeobrażenia dusz ludzkich, nie jest możliwe zaprowadzenie nowego ładu. Postuluje zatem aktywne zwalczanie władzy, państwa i kościoła jako głównych przeszkód w realizacji nowego marzenia o nowym lepszym społeczeństwie. Bowiem, jak pisze dalej, Kazanie na górze mówi, iż słońce świeci jednakowo dla wszystkich i wszyscy są synami jednego Boga. Konkluduje zatem iż państwo i kościół stoją na przeszkodzie rewolucji moralnej, na drodze do stworzenia nadczłowieka opartego na etosie braterstwa i miłości. Podsumowując twierdzi, iż właśnie na tym polega zadanie Związków Przyjaźni, mają one bowiem "zaszczepić" nową moralność, która "wypleni" państwo, władzę i wszelki przymus z dusz ludzkich. Wtedy można będzie zaproponować nowy ustrój - republikę kooperatywną opartą na zasadzie bezpaństwowej równości i braterstwie wszystkich jej członków^²⁸³. Dopiero to bowiem po takim moralnym przeobrażeniu człowieka z niewolnika na wolnego twórcę życia możliwe będzie wprowadzenie kooperatyzmu na szeroką skalę. Wtedy to każda kooperatywa będzie miejscem, gdzie ludzie poprzez czyny będą uczyć się nowej nauki jaką jest wolność^²⁸⁴. Zaś wizję przyszłej republiki kooperatywnej przedstawia w następujący sposób: powinny to być dobrowolne federacje organizacji opierających się na wspólnocie interesów, gdzie ludzie mają równe prawa, zarządzanie zaś ma tylko i wyłącznie na celu wspólne dobro wszystkich członków. Rządy zatem opierają się na większości, z tym że nie mogą one nigdy stanowić pogwałcenia praw mniejszości czy nawet jednostki, jak to ma miejsce w państwie. Rządy kooperatywne są bowiem istotnym wykonywaniem woli wszystkich. W skład owej zaś federacji powinny wchodzić organizacje dzielone branżowo na zasadzie dobrowolnego łączenia wspólnot interesu. Prawo w przyszłej republice powinno egzystować bez przymusu, dla tych którzy uznają je dobrowolnie. To pozwoli bowiem na współistnienie różnych celów, praktyk czy tendencji. Nie ma bowiem nic absolutnie świętego, a prawo ma być tylko sługą człowieka, to życie ma nad nim panować, a nie prawo nad życiem. Każda zaś jednostka, mniejszość ma prawo żyć według swych potrzeb. Kooperatywa powinna w odróżnieniu od państwa bronić tylko i wyłącznie interesów ludu i sprawiedliwości społecznej^²⁸⁵. Zatem podstawą Rzeczpospolitej Kooperatywnej miały być: prymat praw człowieka i obywatela, pełnia swobód i autonomia jednostki, pluralizm i demokracja oraz wcielanie w życie zasad socjalizmu bezpaństwowego²⁸⁶. Dzieje się tak, bowiem całe społeczeństwo w proponowanym przez Abramowskiego modelu stosunków społecznych składa się z różnych i swobodnych jednostek łączących się ze sobą siecią dobrowolnie zakładanych i demokratycznych stowarzyszeń wytwórczych, spożywczych, odpowiadających wszelkim potrzebom ich członków. Sieć ta organizuje w sposób oddolny całe życie społeczne, doprowadzając do całkowitego zaniku własność prywatną, czyniąc wszystkich współwłaścicielami. To zaś zapewnia wszystkim członkom prawdziwą równość, wolność i swobodę²⁸⁷. Widzimy zatem, iż Abramowski postuluje wolną federację wolnych stowarzyszeń, których podporą ma być miłość i braterstwo wszechludzkie. Idea kooperatyzmu bowiem ceni sobie ponad wszystko wolność człowieka i swobodny rozwój jego sił umysłowych i moralnych. Zaś za podstawę działania uważa stowarzyszenia, związki, swobodne i wolne oddolne ich federacje, dążące do wyrugowania państwa ze wszelkich dziedzin życia społecznego, same zaś opierające się przede wszystkim na dobrowolności, swobodzie i braterstwie^²⁸⁸. Dlatego też im bardziej będzie się rozwijała się idea spółdzielczości, rosła w siłę, to może dojść do tego iż kooperatywy obejmą całe społeczeństwo i będą w stanie zaspokajać wszystkie jego potrzeby wytwórcze, wymienne, kulturalne. Z tą zaś chwilą państwo oraz ustrój kapitalistyczny oparty na wyzysku i konkurencji umrze śmiercią naturalną, bo nie będzie dla niego miejsca w społeczeństwie opartym na braterstwie, miłości i współpracy. Na ich miejscu pojawi się Rzeczpospolita Kooperatywna - wielka organizacja wszystkich spółdzielni, związków, stowarzyszeń - będzie to demokracja prawdziwa, nieprzymusowa. Nadejście Rzeczpospolitej Kooperatywnej zbliża się więc cicho, lecz nieubłaganie, dlatego też nie są potrzebne żadne przewroty, rewolucje, czy gwałty. Buduje się ona bowiem w każdym stowarzyszeniu, kooperatywie, związku, niesie ze sobą nie tylko przemiany zewnętrzne, ale i wewnętrzne - kształtuje bowiem i przeobraża moralnie ludzi przygotowując ich do samodzielnego, mądrego i rozumnego życia w wolnym społeczeństwie bezpaństwowym²⁸⁹.

Możemy zatem wysnuć wniosek, iż wszyscy teoretycy anarchizmu jakkolwiek postulowali nieco odmienne wizje przyszłego ładu to jednak zawsze, nieodmiennie oparte były one o dobrowolną federację wolnych stowarzyszeń stworzonych na zasadzie wspólnoty interesów i celów, gdzie wszyscy członkowie są równi, gdzie nie ma żadnej władzy i związanego z nią aparatu przymusu i ucisku. Wszystkie zatem wizje nowego społeczeństwa można określić i podsumować krótkim stwierdzeniem - były to próby dążące do zagwarantowania jak najszerszej wolności jednostce.

Na zakończenie niniejszej pracy chciałbym wyrazić nadzieję, iż przybliżyła ona czytelnikowi choćby w minimalnym zakresie bogatą i fascynującą twórczość Edwarda Abramowskiego, oraz umożliwiła poznanie dotąd umniejszanego aspektu, jakim jest przewodnia myśl całego jego systemu etycznego, moralnego, czy społecznego - wolność człowieka. Spodziewam się także przy tym, iż praca ta będzie impulsem do sięgnięcia do źródeł i zainteresowania się bardzo szerokim i wielowątkowym aspektem prac Abramowskiego, które przecież nie dotyczyły tylko spraw społecznych, ale także filozofii, religii, moralności czy metafizyki.

Mniemam również, iż lektura niniejszej pracy pozwoliła także czytelnikowi na lepsze rozeznanie w niuansach myśli wolnościowej oraz niesugerowanie się nazwami czy etykietami w klasyfikacji systemów myślowych. Ufam, iż po zapoznaniu się z teorią socjalizmu bezpaństwowego nie będzie już problemów z odpowiednim jego zaklasyfikowaniem do szeroko pojętego nurtu anarchistycznego. Bowiem anarchizm, tak jak i wizje Abramowskiego, jawi się nam właśnie jako owe idealistyczne myślenie, będące wizją szczęśliwego, równego i wolnego społeczeństwa, opartego na bezpaństwowym i pokojowym współistnieniu wszystkich ludzi bez względu na ich wiek, narodowość, kolor skóry, wyznanie czy religię.

Zatem zarówno anarchizm, jak i socjalizm bezpaństwowy przedstawia się nam jako idylliczny obraz powszechnej szczęśliwości, który choć teraz jest niemożliwy do zrealizowania, to ma duże szanse na spełnienie w nieokreślonej przyszłości, kiedy to ludzie będą moralnie i duchowo przygotowani do podjęcia tego wyzwania. Anarchizm zatem i oparte na nim społeczeństwo bezpaństwowe, to nie relikt przeszłości, ale szansa i nadzieja przyszłości.

Przypisy

2Jak fałszywe okazuje się być to mniemanie dobitnie świadczy fakt, iż wg A.Hamona, który w swej książce "Psychologia Anarchistów-Socjalistów", opracował na podstawie ankiet rozsyłanych anarchistom ich portret psychologiczny. Wg Hamona anarchiści posiadają następujące właściwości psychiczne: duch buntu, miłość wolności, miłość samego siebie - indywidualizm, miłość bliźniego - altruizm, uczuciowość, poczucie sprawiedliwości zmysł logiczny, żądzę poznania, duch prozelityzmu.
L. Kulczycki "Anarchizm współczesny", Polskie Towarzystwo Nakładowe, Lwów 1902, s. 265 i n.

3Do 1914 roku w imię anarchistycznego społeczeństwa bezpaństwowego zamordowano sześć głów państwa: prezydent Francji Carnot w roku 1894, premier Hiszpanii Canovas w roku 1897, cesarzowa austriacka Elżbieta w roku 1898, król Włoch Umberto w roku 1900, prezydent USA McKinley w roku 1901 i drugi premier Hiszpanii Canelajas w roku 1912.
Jednakże te zabójstwa były dziełem ludzi zdesperowanych, oszukanych, poniżanych, wykorzystywanych i wyeksploatowanych przez państwo i kapitał, były gestem mającym zwrócić uwagę na straszliwy obraz rzeczywistości oraz ideę naprawy jaką miał być anarchizm.
B.W. Tuchman "Idea i czyn. Anarchiści: 1890-1914",Nabat, Poznań, s. 1

5"Pochodzili z mrowisk nędzy, gdzie królował głód i brud, gdzie kaszlali suchotnicy, gdzie powietrze było ciężkie od zapachu ustępów, gotowanej kapusty i zwietrzałego piwa, gdzie kwiliły niemowlęta i wybuchały nagłe kłótnie małżeńskie, gdzie przeciekały dachy i nie naprawione okna przepuszczały do środka mroźne zimowe wiatry, gdzie nie można było marzyć o odosobnieniu, gdzie mężczyźni, kobiety, dziadkowie i dzieci razem mieszkali, jedli, spali, kopulowali, wypróżniali się, chorowali i umierali w jednym pokoju, gdzie sagan do herbaty używany był między posiłkami do gotowania bielizny, gdzie stare skrzynki służyły jako krzesła, sterty słomy jako łóżka, a deski oparte o dwie skrzynie jako stoły; gdzie często w jednej rodzinie nie mogły równocześnie wychodzić wszystkie dzieci, bo nie starczało ubrania, gdzie porządne rodziny żyły wśród pijaków, awanturników, złodziei i prostytutek, gdzie życie było nieustanną huśtawką między bezrobociem, a ciężką harówką, gdzie robotnik w fabryce cygar i jego żona zarabiający 13 centów za godzinę pracowali po 17 godzin dziennie przez 7 dni w tygodniu, aby utrzymać siebie i troje dzieci; gdzie śmierć była jedynym wyjściem i jedyną rozrzutnością i gdzie uciułane przez całe życie oszczędności wydawano na karawan z kwiatami i pochód żałobników, aby się ustrzec przed anonimowością i ostateczną hańbą pochówku na cmentarzu dla ubogich."
B.W. Tuchman "Idea i czyn...", cyt. wyd., s. 2

14O tym iż Tołstoja również inni postrzegali jako anarchistę świadczy dobitnie fakt, iż socjalista (niechętny anarchistom) Ludwik Kulczyński w swojej książce "Anarchizm współczesny" w rozdziale poświęconym Tołstojowi napisał "sam nie uważa się za anarchistę, lecz nim jest jak to dalej zobaczymy",
L. Kulczycki "Anarchizm współczesny", cyt. wyd., s. 181

19K. Krzeczkowski napisał, iż Abramowski miał dar czarowania ludzi i przyciągania ich do siebie, zniewalał ich bezgraniczną dobrocią, wyrozumiałością, zdolnością wczuwania się w nich. Ponadto potrafił najbardziej banalne i znane teorie tak oświetlić, iż nabierały one nowych kształtów. Fascynował łatwością i płynnością wymowy, doborem argumentów, niezwykłych ujęć, olśniewał wiedzą, strukturą myśli oraz powiązaniem ich w nieskończenie wielki systemat.
E. Abramowski "Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie pism o treści filozoficznej i społecznej" t. I, "Społem", Związek Polskich Stowarzyszeń Spożywców, Warszawa 1924, s. LI i XLI

33Konstanty Krzeczkowski pisał wręcz, iż właśnie w tych naiwnych i dziecięco brzmiących sformułowaniach widzi początek wszystkich późniejszych pomysłów Abramowskiego zmierzających do rewolucji moralnej, szerzenia zasad solidarności i braterstwa. Uważał, iż ten najbardziej samodzielny i najwcześniejszy pomysł, to oś wszystkich późniejszych, doskonalszych koncepcji jak: kasy oporów, koła etyków, komuny, związki przyjaźni, kooperatywy - wszędzie myślą przewodnią jest bowiem nowa moralność, nowego człowieka.
Z. Krawczyk "Socjologia Edwarda Abramowskiego", cyt. wyd., s. 31

57Jego prace ukazywały się także pod takimi pseudonimami jak: A., Z.R. Walczewski, Warszawiak, Stanisława Motz-Abramowska (były to prace rozpoczęte przez jego żonę), Socjaliści Polscy, M.A. Czajkowski, E.A., czy prace ukazujące się w ogóle bez podpisu. Widzimy zatem jak obszerna i wielowątkowa była twórczość Abramowskiego.
E. Abramowski "Filozofia społeczna", cyt. wyd.., s. 429 i n.

58Jak wielki wpływ miała działalność i twórczość Abramowskiego może świadczyć sam fakt w ilości poświęconych mu publikacji, monografii, czy polemik.
B. Cywiński "Myśl polityczna Edwarda Abramowskiego" w: H. Zieliński red. "Polska myśl polityczna XIX i XX wieku tom II. Twórcy polskiej myśli politycznej", Ossolineum, Wrocław 1978, s. 29 i n.
U. Dobrzycka "Abramowski", cyt. wyd., s. 179 i n.

99Z danych zestawionych przez Wojciechowskiego wynika, iż w 1913 roku do Związku należało 274 stowarzyszeń z 40 371 członkami. Zaś ogółem w całym zaborze rosyjskim było 1402 stowarzyszenia z 680 807 członkami, natomiast na terenie wszystkich trzech zaborów było już 3745 stowarzyszeń z 1 585 124 członkami.
tamże, s. 250 i n.

108"Chodzi o to ażeby urzeczywistniał się swobodnie ten idealny wzór życia, który nosimy w sobie, ażeby nasze potrzeby i nasz sposób pojmowania nie były hamowane i wypaczane przez interwencję obcego przymusu. Chodzi mi o to nie dlatego, że uważamy swoje ideały za bezwzględnie rozumne, doskonałe i obiecujące powszechne zbawienie, lecz dlatego tylko, że są nasze, stanowią naszą własną naturę moralną, która dla nas przez nic innego zastąpiona być nie może i którą przez to samo musimy bronić od zagłady. Dobro w które wierzymy nie przedstawia się wtenczas jako absolutne, bezwzględne, lecz jest nim dlatego tylko, że tkwi w potrzebach naszych, że jest tym wzorem życia, którego zaparłszy się musielibyśmy zarazem zaprzeć się samych siebie, tj. zginąć moralnie."
"Mać Pariadka", nr 1-2/1998, s. 18

113W ówczesnym periodyku socjalistycznym, na ogół niechętnym i wręcz wrogo odnoszącym się do anarchistów odnajdujemy taki opis ideologii Abramowskiego pióra M. Kowalskiego: "Obecnie anarchizm ma w Polsce niepospolitego rzecznika w osobie M. Czajkowskiego (jeden z pseudonimów Abramowskiego). Jego książka socjalizm, a państwo jest działem w całym znaczeniu tego słowa wybitnym i pięknym, przynosi chlubę polskiej literaturze..."
"Przedświt - Tygodnik Społeczny i Polityczny", nr 7/1904, s. 282 i n.
Także i współcześni badacze mają podobne zdanie: "Idee socjalizmu bezpaństwowego są proste i stawiają Edwarda Abramowskiego w rzędzie anarchistów"
A. Schaff "Narodziny i rozwój filozofii marksistowskiej", rozdz. "Edward Abramowski", KiW, Warszawa 1950, s. 308

114O tym iż Tołstoja również inni postrzegali jako anarchistę świadczy dobitnie następujący tekst w ówczesnym opracowaniu "sam nie uważa się za anarchistę, lecz nim jest jak to dalej zobaczymy",
L. Kulczycki "Anarchizm współczesny", cyt. wyd., s. 181

142"Ani dobrowolnie, ani pod przymusem nie należy brać udziału w działalności państwowej i dlatego nie trzeba być ani żołnierzem, ani feldmarszałkiem, ani ministrem, ani zbieraczem podatków, ani wójtem gminy, ani sędzią przysięgłym, ani gubernatorem, ani członkiem parlamentu i w ogóle nie przyjmować żadnego urzędu, związanego z gwałtem. (...) Człowiek nie powinien dawać dobrowolnie rządom podatków, ani pośrednich, ani bezpośrednich, także nie powinien korzystać z pieniędzy, zebranych przez podatki, w formie pensji, emerytury, gratyfikacji itp. ani też z instytucji państwowych, utrzymywanych przy pomocy podatków, zebranych przymusowo z ludu. (...) Człowiek, chcący działać nie na swe osobiste dobro wyłącznie, ale ku polepszeniu bytu ludzi, nie powinien uciekać się do gwałtów rządowych dla obrony ziemi i innych przedmiotów, ani dla bezpieczeństwa osobistego, albo bliźnich ; lecz władać ziemią i przedmiotami swej własnej, albo cudzej pracy, o tyle tylko, o ile do nich inni nie roszczą żądań".
L. Kulczycki "Anarchizm współczesny", cyt. wyd., s. 189

174Z. Krawczyk pisze nawet, iż według Abramowskiego fabrykanci i właściciele ziemscy dysponujący tak potężna siłą jak kapitał, mają w dodatku potężnego obrońcę w rządzie, który ma na swoich usługach wojsko, policję i więzienia. Dlatego też niezależnie kto stoi na czele rządu, prawa ustanowione przez ten rząd zawsze chronią interesy właścicieli kapitału.
Z. Krawczyk "Socjologia Edwarda Abramowskiego", cyt. wyd., s. 40

247Podobną myśl odnajdujemy u Bakunina, który pisze iż Państwo, podobnie jak Kościół, jest ołtarzem religii politycznej, na którym społeczeństwo jest zawsze składane w ofierze, bowiem jest to "wszechpożeracz" żyjący z ofiar ludzkich. Akcentuje, iż właśnie Państwo jest młodszym bratem Kościoła. Na dowód prawdziwości tego twierdzenia przytacza fakt, iż zarówno według Państwa jak i Kościoła, człowiek ma wrodzoną ułomność, którą może przezwyciężyć według Kościoła tylko poprzez łaskę bożą i śmierć w Bogu człowieka naturalnego, a według Państwa, tylko poprzez prawo i złożenie jednostki na ołtarzu Państwa. Dowodzi dalej, iż zarówno Kościół jak i Państwo dążą do przeobrażenia człowieka, pierwszy w świętego, drugie w obywatela i dlatego według niego człowiek musi umrzeć. Wyrok bowiem został jednogłośnie wydany przez religię Kościoła i przez religię Państwa.
M. Bakunin "Do towarzyszy z Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników" w: "Pisma", t. II, cyt. wyd., s. 20

252Dobrze to ukazuje fragment w którym cytując Lecky'ego pisze iż "katolicyzm był doskonale stworzony do tego, żeby despotyzm złagodzić a zarazem utrwalić. Kiedy ludzie zaczęli uważać nieograniczone posłuszeństwo za typ najbardziej doskonały, z konieczności zanikło uznanie i zapał dla wolności"
E. Abramowski "Metafizyka doświadczalna" w: "Metafizyka doświadczalna", cyt. wyd., s. 212

Anarchizm Edwarda Abramowskiego

SPIS TREŚCI

Przypisy